Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 73

Torfi H. Tulinius
Hervarar saga og Heiðreks og
þróun erfðaréttar á þrettándu
öld
Þó að fornaldarsögur Norðurlanda séu ýkjukenndar ævintýrasagnir, geta
þær samt verið merk heimild um ritunartíma sinn ef viðeigandi rann-
sóknaraðferðum er beitt. Greining á Hervarar sögu og Heiðreks leiðir í Ijós
að í henni er tekið á þeirri siðferðislegu spennu sem skapaðist í íslensku
samfélagi með breytingum á erfðavenjum á Sturlungaöld.
Hver eru tengsl skáldskapar og veruleika?
Geta frásagnir sem styðjast ekki við raun-
verulega atburði samt sem áður fjallað um
raunveruleikann? Og hvemig? Öll þekkjum
við að skáldskapur höfðar með einhverjum
hætti til okkar, hvort sem það er með því að
vísa beint í aðstæður sem við þekkjum úr
eigin lífi eða annarra, eins og gert er í raun-
sæisskáldsögum, eða með því að gefa duld-
um þrám og löngunum útrás í töfraveröldum
sem frásagnarlistin ein getur smíðað.
En er hægt að snúa dæminu við og frnna
þann raunveruleika sem býr að baki
ævintýrinu, þá reynslu sem tjáð er í formi
ýkjukenndrar frásagnar? Með öðmm
orðum: geta sögur sem samdar voru fyrir
löngu verið markverðar heimildir um ritun-
artíma þeirra, jafnvel þó þær séu uppspuni
frá rótum?
í þessari grein er fjallað um fomaldar-
söguna Hervarar sögu og Heiðreks. Reynt
verður að sýna að þó hún lýsi atburðum sem
ólíklegt er að hafi nokkum tíma gerst og
gerist í heimi sem á lítið skylt við íslenskan
veruleika á þeim tíma sem hún var samin,
þá fjallar hún samt sem áður um hluti sem
skiptu máli fyrir samfélag þess tíma, og er
að því leyti söguleg heimild. Áður en komið
verður að sögunni sjálfri verða í fyrstu
reifaðar nokkrar almennar hugmyndir um
fornaldarsögur Norðurlanda.
Fornaldarsögur og íslensk bók-
menntasaga
Það er orðið tímabært að endurmeta stöðu
fomaldarsagna Norðurlanda í íslenskri
bókmenntasögu. Segja má að fram til þessa
hafi tvenns konar viðhorf til þessara sagna
verið ríkjandi. Hið fyrra er að þær séu eins
konar hnignunarbókmenntir, sem koma
TMM 1992:3
71