Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 36

stinga upp kolli hjá þeim nútímalegu skáld-
sagnahöfundum sem kenndir eru við raun-
sæi. Einkum er það skýrt í sögum Einars
Hjörleifssonar Kvaran. Halldór Laxness
hefur raunar sjálfur sagt að sögur Einars
hafi átt drjúgan þátt í að deyfa aðdáun hans
á fornöldinni. En hvað sem líður mannúð-
arstefnu Einars héldu fornbókmenntir þó
velli, og fjölmargt dót af ætt hetjudýrkunar
í hugsun og frásögn allt fram á þennan dag.
Þjóðemishyggja hefur verið rík í okkur
íslendingum í nærri tvær aldir og ýmsir
vísar hennar miklu lengur. Vafasamt mun
þó að hún hafi nokkm sinni verið jafnal-
menn og öfgafull og á allra fyrstu áratugum
þessarar aldar, þegar Halldór Guðjónsson
var að vaxa úr grasi. Þeirri þjóðemiskennd
fylgdi miklun þjóðlegrar arfleifðar og þá
ekki síst þeirra bókmennta sem löngum
hafa þótt blómi hennar. Þar riðu hetjur um
hémð. Fallegt dæmi um það hvemig þjóð-
ernisstefna og hetjudýrkun gat fléttast sam-
an í þeim fyrirmyndum sem haldið var að
bömum er að fínna í endurminningum Hall-
dórs Laxness, ítúninu heima. Þar segir:
Ég mun hafa verið 7 ára þegar faðir minn
vekur mig einn vormorgun snemma og gef-
ur mér póstkort með mynd af dönsku mál-
verki af Gunnari á Hlíðarenda, þar sem
hetjan stendur við hólmann á sandinum og
ræður við sig að snúa aftur. Aftaná kortið
hefur faðir minn skrifað þessa einföldu
minníngu við son sinn: „Elsku Dóri minn,
hérna gef ég þér mynd af Gunnari á Hlíð-
arenda. Gunnar vildi heldur snúa aftur og
etja við erfiðleikana heima en hverfa burt
úr landi. Þinn pabbi“ (172-173).
Eins og rækilega hefur verið dregið fram,
ekki síst af Peter Hallberg, var Halldór á
æskuskeiði í uppreisn gegn innlendum fyr-
irmyndum í sagnalist. Eftirminnileg eru orð
hans í bréfi frá klausturárinu þar sem hann
hafnar list Snorra Sturlusonar og Njáls sögu
og fínnst lítið til frásagnarhstar þeirra koma
miðað við nútímasagnalist. Það er þó at-
hyglisvert að á þeim dögum er hann fremur
að velta fyrir sér aðferðum fomra höfunda
við að skrá sögu en hugmyndum þeirra,
enda hefur hann sjálfsagt talið hugmynd-
imar fáránlegar. Afstaða Halldórs til sagna-
listar fomsagnanna þar sem hann er suður í
Evrópu rösklega tvítugur að leggja gmnd-
völl að ævistarfinu, er fullkomlega eðlileg.
Á þeirri stundu er honum meira virði að
læra að skrifa öðm vísi en fomsögumar en
að líkja eftir þeim. Þessi afstaða breyttist þó
síðar, og Halldór hefur lofsungið Snorra og
nafnlausa höfunda íslendingasagna af
þeirri ákefð og með því orðbragði sem hon-
um er lagið.4 Hvað sem þeirri afstöðu líður,
liggur beint við að skilja margt í sögum
hans sem beint andóf við eða ádeilu á hefð-
bundna hetjudýrkun af ætt hetjusögu. Eink-
um er þetta mikilvægt efni í Sjálfstœðu
fólki, sem hefur undirtititlinn „hetjusaga“
og í Gerplu, þar sem vísun felst í heiti
bókarinnar sjálfu.
Það er augljóst að afstaða Halldórs Lax-
ness til íslenskrar hetjudýrkunar gæti orðið
efni í heila bók. Hér er ekki svigrúm til
annars en bera fram fáeinar hugleiðingar
sem skerf til umræðu. Spumingin sem ég
varpa fram er þessi: Er afstaða Halldórs til
hetjudýrkunar hetjusögunnar algerlega nei-
kvæð? Svarsins leitaég í skáldverkum þeim
tveim sem ég nefndi rétt í þessu og í grein-
um og ritsmíðum þar sem sagnaskáldið
ræðir beint við lesendur sína um hugstæð
efni.
34
TMM 1992:3