Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 56

. . óstýrilátur bamagrúi þéttbýlisins er
haminn af skynsemisskipan skrifræðis-
formsins, sem skipuleggur samskiptin við
þau eftir götutali, almanaki, bekkjarstærð
og stundatöflu. Ekkert af þessu kemur vits-
munum bama við, þroska þeirra eða náms-
áhuga; ekkert af þessu snertir inntak
námsins eða markmið. Það em skipulags-
þarfir fullorðinna sem ráða ferðinni, ekki
spurningar barnsins eða námsforsendur,
forvitni eða fyrri reynsla . . . Það er gömul
saga að viðfangsefni námsins höfða ekki til
reynslu, spuminga og námshátta bama.“
Heilbrigðiskerfið hér á landi og í öðmm
umbúðaþjóðfélögum sætir oft gagnrýni af
svipuðum toga; hagsmunir sérfræðinganna
og starfsmannanna vega þungt og móta
meðferð og samskipti sem bjóðast. Oft er á
það bent að áhrif meðferðar innan þess séu
ofmetin, t.d. ráði erfðir, umhverfi og lífs-
hættir meira um lífslíkur en það sem heil-
brigðisþjónusta skilar. Raunveruleikinn
svarar sjaldan til vona sem oft em bundnar
framkvæmd nýrra eða aukinna lagabálka
sem eiga að bæta mannlífið með tilstyrk
opinberra stofnana. Því er hæpið að líta á
vöxt þeirra fylgifiska markaðsvæðingar-
innar sem framfaraspor.
I framhaldi af þessu væri ekki úr vegi að
velta fyrir sér hvaða áhrif það kann að hafa
á fólk að vera sífellt að keppa að því að gera
sig verðmeira á vinnumarkaði? Reyna að
auka möguleika sína og markaðsgildi með
því að fá starfsheiti lögverndað, lengja
skólagöngu þeirra sem ætla að fá réttindin,
samræma taxtana, sækja dýr námskeið og
safna eftirsóttum prófskírteinum. Dýr-
keypta leiðin nýtur álits, ekki sú sem kostar
lítið þótt jafngóð sé eða betri. Þar á ég m.a.
við sjálfsnám, leshringi og þegar þeir sem
fyrir em á vinnustað kenna nýliðum. I þessu
sambandi er fróðlegt að lesa um skoðanir
Erich Fromm eins og þær birtast í bókinni
To have or to be. Hann veltir m.a. fyrir sér
áhrifum samkeppninnar á vinnumarkaði og
segir á einum stað: „Ef það nægði til lífs-
framfæris að treysta á það sem menn vita
og geta mundi sjálfsvirðing hvers og eins
vera í hlutfalli við hæfni hans, þ.e. nota-
gildi. En þar sem gengi manna er mjög háð
því hvemig gengur að selj a persónuleikann,
fara menn að líta á sig sem vöm (comm-
odity), eða öllu heldur bæði sem sölumann
og vömna sem hann býður. Líf og lífsham-
ingja verða ekki viðfangsefnið heldur það
að seljast.“ (A person is not concemed with
his or her life and happiness, but with
becoming saleable).8
Keppnin á vinnumarkaðnum snýst um
það að bera sem mest úr býtum og nota
afraksturinn til að versla á vöm- og þjón-
ustumarkaðnum. Ef að er gáð verður þó
hlutur margra á vinnumarkaði afar rýr þeg-
ar búið er að borga kostnaðinn sem fylgir
því að sækja vinnu sína þangað og neyslu-
vömmar dl verslana. Hvað er eftir af með-
allaunum þegar búið er að borga af þeim
tekjuskatt og síðan virðisaukaskatt og þegar
krónumar, sem eftir eru, fara yfir af-
greiðsluborð? Hvað er eftir af kaupinu þeg-
ar búið er að borga kostnað við bamagæslu,
kostnað við að komast í vinnuna, kostnað
sem fylgir því að kaupa oft tilbúinn, með-
höndlaðan mat? Það er minna eftir en marg-
ur hyggur.
Umbúðakostnaður, sem fylgir með í
kaupum á vöru- og þjónustumarkaði er
ótrúlega margþættur. Með í kaupunum er
fjármagnskostnaður þess sem selur, flum-
ings-, auglýsinga- og geymslukostnaður
hans, tryggingagjöld og skattar auk launa-
kostnaðar hjá fyrirtækinu. Og á flest sem
54
TMM 1992:3