Bókasafnið - 01.09.2009, Blaðsíða 11

bókasafnið
frá miðri þrettándu öld þar sem bókunum er raðað eftir
fræðigreinum sem kenndar voru í Sorbonne. Í enskri bókaskrá
frá miðri 12. öld er bókum raðað í efnisflokka eingöngu eftir
höfuðlistunum.
Oft voru bækurnar merktar safnmarki eiganda eða
safns. Enn í dag eru á handritasöfnum notuð safnmörk sem
rekja má til gamalla handritasafna, oft upphafsstafir í nafni
eiganda ásamt hlaupandi númeri í safninu og stundum
stærðarflokkun.
Flokkunarkerfi nútímans hafa tekið í arf ýmislegt frá
hinum gömlu kerfum og má sjá leifar þeirra í röðun fræðigreina
og flokka í kerfum, þar sem guðfræði og heimspeki eru enn í
fremstu sætum og í skiptingu í undirflokka í hefðbundnum
fræðigreinum (Guthrie, 1992 og 2003).
18. og 19. öld
Á 18. öld urðu miklar framfarir í þekkingarfræði og skipun
þekkingar í kerfi. Á upplýsingartímanum fóru menn að
flokka allt milli himins og jarðar og út komu alfræðibækur í
efnisflokkaðri röð og þær settu svip sinn á flokkunarkerfi
bókasafna. Svíinn Karl von Linné er talinn upphafsmaður
nútíma vísindalegrar tegundaflokkunar (taxonomiu) en hann
tegundaflokkaði plöntur og dýr og skipaði í stigveldi í riti sínu
Systema Naturae sem kom út árið 1735.
Þetta var líka blómatími einkabókasafna, þar sem menn
söfnuðu handritum og bókum í anda upplýsingastefnunnar.
Ritakostur jókst mjög við bókasöfn háskóla og konungleg
bókasöfn og farið var að skrá þau og flokka á kerfisbundinn
hátt. Flokkunarkerfi þessa tíma báru svipmót hinna gömlu
klausturkerfa en nýjar greinar bættust við eftir því sem
þekking þróaðist (Ólöf Benediktsdóttir, 2005).
Til gamans má geta þess að handritasafn Árna Magnús-
sonar var skráð árið 1730 af Jóni Ólafssyni Grunnvíkingi.
Framan við frumrit hans að skránni liggur uppskrift á
efnisflokkun á einkabókasafni Frederik Rostgaard, dansks
bókfræðings og bókasafnara. Bæði Rostgaard og Árni
ferðuðust víða um Evrópu til að skoða bókasöfn. Á ferðum
sínum safnaði Rostgaard flokkunarkerfum bókasafna og
samdi sitt eigið kerfi. Jón Ólafsson skrifaði einnig upp yfirlit
um efnisflokka í Polihistoriu Daniel Georg Morhof, þýsks
fjölfræðings. Polihistoria hans er alfræðibók í efnisflokkaðri
röð sem kom út 1688-1707.
Eftir miðja 19. öld fóru að koma fram á Vesturlöndum hin
stóru almennu flokkunarkerfi fyrir bókasöfn. Dewey kerfið,
eitt mest notaða flokkunarkerfi bókasafna á vesturlöndum
til þessa, kom fyrst út árið 1876. Dewey sótti fyrirmynd
að flokkunarkerfi sínu til enska heimspekingsins Francis
Bacon, og reyndar einnig til ítalsks flokkunarkerfis. Þar eru
heimspeki og guðfræði í fyrsta sæti í anda hinna gömlu
klausturbókasafna. Hann samdi kerfið fyrir bókasafn Amherst
College og fyrir honum vakti að auka notagildi bókasafna án
aukinna útgjalda. Það má segja að það hafi ekki verið miklar
þekkingarfræðilegar vangaveltur á bak við kerfi hans heldur
virðist hann hafa reynt á fremur almennan og hagkvæman
hátt að ná yfirsýn yfir þekkingarsviðin og skipa þeim í flokka.
Með lyklun eru gefin efnisorð eftir mismunandi sjónar-
hornum og þekkingarsviðum og er þannig hægt að
skilgreina efni á víðtækari hátt og vísa frá hinu smærra til hins
stærra. Almennir efnisorðalyklar eru venjulega í stafrófsröð
en innan hennar geta þeir verið kerfisbundnir, með
tilvísunum til valorða og vikorða. Oft eru fræðilegir efnislyklar
einnig stigveldisbundnir (thesaurus). Efnisorðakerfi gefa
notandanum meira frelsi til efnisgreiningar en flokkunarkerfi
(Þórdís T. Þórarinsdóttir, 1996).
Sumir fræðimenn vilja ekki aðgreina flokkun og lyklun á
hefðbundinn hátt. Flokkunarkerfi hafa stundum verið gerð
að stigveldiskerfum (thesaurus) og eins eiga efnisorðakerfi
oft uppruna sinn í efnislyklum flokkunarkerfa (Hjørland, 1997,
s. 29).
Við flokkun fær það sem flokkað er auðkenni til greiningar
á efnisinnihaldi þess, t.d. flokkstölu. Þetta er skilgreint sem
túlkuð gögn og er andheiti lýsigagna sem eru upplýsingar sem
lesa má úr viðfanginu. Hægt er að setja reglur um lýsigögnin
en túlkuðu gögnin eru vandmeðfarin og háð hæfileika þess
sem túlkar til að lýsa því sem honum finnst mikilvægast í
samhengi við ákveðinn viðmiðunarhóp (Hjørland, 2003).
Gallar í flokkunarkerfi geta t.d. falist í því t.d. að ákveðinn
flokkur endurspeglar kenningu sem hefur ekkert gildi lengur
eða að það vantar pláss fyrir nýja þekkingu og þar með
mikilvæg verk á ákveðnum þekkingarsviðum. Flokkunarkerfi
geta því ekki verið hlutlaus kerfi um algilda þekkingu heldur
eru lifandi kerfi mótuð af aðstæðum, reynslu og vísindalegum
þekkingarsviðum í félagslegu samhengi (Graarup, 2003).
Það er því mikilvægt að velja flokkunarkerfi sem hæfir því
þekkingarsviði sem flokkað er á og að flokkunarkerfi séu í
stöðugri endurskoðun í samræmi við þróun nýrrar þekkingar.
Það er algengt vandamál að ný viðhorf í fræðum og listum
passa ekki inn í gömul kerfi. T.d. má nefna að flokkunarkerfi á
listasviði eru enn undir áhrifum frá hugmyndum og hugtökum
frá upplýsingaröld og sýningarhefðum á listasöfnum á
19. öld (Ørom, 2003) eða að flokkunarkerfi hinna gömlu
kommúnistaríkja hæfa ekki nýju þjóðskipulagi, vegna þess að
þau voru undir áhrifum úreltrar hugmyndafræði.
Miðaldir og bókfræðileg flokkun
Þegar fyrstu handrita- og bókasöfn urðu til fóru menn
snemma að nota ákveðin einföld flokkunarkerfi sem miðuðust
ýmist við stærð og ytra útlit bókanna eða innihald. Bækur
voru þá hóflega margar og ekki erfitt að hafa yfirsýn.
Bókasöfn og flokkunarkerfi á miðöldum voru mismunandi
eftir hinum ýmsu trúarreglum. Í skrám yfir miðaldabókasöfn
klaustra má greina ákveðna röðun þar sem Biblían og
hlutar hennar komu fyrst, síðan rit kirkjufeðranna, rit
miðaldaguðfræðinga, rit fornaldarhöfunda og loks höfuð-
listirnar. Þessari röð var þó sjaldan fylgt út í ystu æsar, sem
verið getur af því að handrit mismunandi efnis voru oft
bundin saman í safnrit. Oft voru skrárnar samt einfaldlega
listar yfir hvaða bækur voru í hvaða herbergi klaustursins og
gætu þannig hafa flokkast eftir efni eða áhugasviði.
Á einkabókasöfnum flokkuðu menn söfn sín oft eftir
öðrum kerfum og má nefna Biblionomiu Richard de Fournival
11