Bókasafnið - 01.09.2009, Blaðsíða 13

13
bókasafnið
efnisgreiningu. Út komu kennslubækur um efnisgreiningu
og flokkun, t.d. kom hin ágæta bók A.C. Foskett (1997), „The
subject approach to information“ fyrst út árið 1969. Þar gerir
hann m.a. ítarlega grein fyrir flokkunarkerfum og lögmálum
við flokkun. Foskett setur ekki fram nýjar kenningar í flokkun
en leggur áherslu á mikilvægi þess að hafa ávallt þarfir
notenda í huga.
Hin mikla útþensla þekkingar og útgáfu eftir seinna stríð,
nýjar vísindakenningar og samruni og samnýting þekkingar á
ýmsum sviðum hefur haft sín áhrif á flokkunarfræðin. Þróun
smátölvunnar og auknir möguleikar á leit og tengingu hefur
sett mikinn svip á fræðin síðustu áratugina. Kenningar í
heimspeki, bókmenntum, sálfræði, félagsfræði, málvísindum,
náttúrufræði o.fl. fræðigreinum eru notaðar til að skilgreina
hugtök í þekkingarstjórnun og efnisflokkun.
Sem dæmi má taka að sænskur bókasafnsfræðingur,
Joacim Hansson (1999), hefur notað túlkunaraðferðir
bókmenntafræðinnar og heimspekinnar, þ.e. frummynda-
kenningu Platons og Aristotelesar „mimesis“, til að skoða
speglun hins sænska SAB flokkunarkerfis bæði á þjóðfélaginu
sænska frá byrjun 19. aldar og sögu almenningsbókasafnanna
í Svíþjóð.
Skilgreiningar á efnisgreiningu og efnisleit í upplýsinga-
fræði eru í auknum mæli álitnar forsendur flokk unar.
Komið hafa fram staðlar og reglur sem hægt er að nota við
efnisgreiningu, t.d. ISO 5963 frá 1985 (á íslensku ÍST ISO 5963
(1994)) og ISO 2788 frá 1986 sem ÍST 90 (1991) er byggður á.
Í skrifum upplýsingafræðinga síðustu áratugi 20. aldar má
greina ýmis spennandi sjónarmið og hugmyndafræði sem
byggir þó að ýmsu leyti á kenningum þeirra eldri.
Birger Hjørland (1997 og 2003) telur að kenning um
„efni“ sé forsenda kenningar um efnisgreiningu í flokkun
og lyklun. Hann telur að „efni“ rits eða skjals megi skilgreina
sem hinn þekkingarfræðilega kjarna þess. Skilgreining þess
sé fræðilega síbreytileg og felist í greiningu þekkingarsviða
sem byggist á vísindalegri heimspeki ásamt félagsfræði og
sögu fræðasviða. Hann gagnrýnir gildandi ISO staðal 5963
um efnisgreiningu og telur hann ekki taka tillit til mismunandi
fræðasviða eða krefjast ákveðinnar greiningar á þeim. Að hans
áliti ætti tenging efnis í flokkun ekki að vera háð líkindum
eða sameiginlegum eiginleikum heldur ætti að flokka saman
gögn sem þjóna líku eða sama hlutverki. Góð flokkunarkerfi
og kerfisbundnir efnisorðalyklar eigi að tryggja bæði hámarks
svörun við spurningum sem fyrir þau eru lögð en einnig að
gefa möguleika á að notandinn geti fengið yfirsýn á ákveðnu
efnissviði og vafrað um kerfið og spurt nýrra spurninga.
Susan Leigh Star (1998) veltir fyrir sér aðferðafræðilegum
tengslum í félagsfræði og flokkun. Hún ber saman liðflokkun
Ranganathans og grundaða kenningu í félagsvísindum. Líkt
og í PEMST greiningu í liðflokkun sé í grundaðri kenningu
reynt með nákvæmri sundurgreiningu og samanburði að
nálgast kjarna hvers hugtaks. Bæði í liðflokkun og grundaðri
kenningu sé litið á þekkingarforðann sem óendanlegan, opinn
og breytilegan. Star telur efnisgreiningu gagna vera mjög
fljótandi og tengingar milli þeirra síbreytilegar. Möguleikarnir
á að hluta niður og nota hluta skjala eða rita í tölvu hafi í för
með sér að bókfræðileg flokkun sé nú ekki aðeins bundin
hefðbundnum fræðigreinum heldur líka vinnuferlum,
tjá skiptum og ritun. Breytingar á eðli upplýsingaleitar,
tölvuvinnslu á neti og aðferðum við eigindlegar rannsóknir
geri það æ nauðsynlegra að finna nýjar leiðir til að flokka og
greina hugtök.
Hope A. Olsson (1998) tekur til athugunar hlutdrægni í
flokkun og vill tengja hana eðli flokkunar sem félagslegs
fyrirbæris. Hún endurspegli sömu hlutdrægni og menningin
sem skapar hana. Í flokkunarkerfum sé líkum upplýsingum
skipað saman og settar í samhengi við skyldar upplýsingar.
Möguleikarnir á að tengja upplýsingar á mismunandi hátt
geri það að verkum að sum hugtök fái meira rými en önnur.
Flokkun in sýni með öðrum orðum þau tengsl sem augljósust
eru á hverjum tíma. Útgáfa ráði miklu um það hvernig flokk-
unarkerfi séu og þar sem útgáfa stjórnist líka af þeim fræðum
sem eru mest ráðandi eða í tísku hverju sinni sé hætt við að kerfin
endurspegli ráðandi hugsun.
Hlutverk flokkunarkerfa í þekkingarstjórnun og tjá skiptum
er umfjöllunarefni Marianne Wikgren (2001). Hún lítur á flokkun
fremur sem staðsetningartæki en lýsingu á efnisinnihaldi.
Nauðsynlegt sé að líta á hugtökin í samhengi og flokkunarkerfi
sem tæki til að bæta tjáskipti. Um leið og hlutverk bókasafna
þróist frá því að varðveita og vernda söfnin yfir í að efla sam-
skipti, einkum í rafræna heiminum, ættu bókaverðir að taka
meiri þátt í þekkingarstjórnuninni. Þetta geti þeir gert með því
að þróa flokkunarkerfi sem mæta mismunandi þörfum notenda.
Bókavörðurinn geti orðið tengiliður milli upplýsingafram leið-
enda og notenda. Stafræna upplýsingatæknin gefi kost á að þróa
blöndu af almennum kerfum og sérhæfðum eftir mismunandi
áhugahópum og notendum og það ýti undir þekkingarmiðlun
milli mismunandi fræðasviða.
Svipuð viðhorf koma fram hjá Albrechtsen og Jacob (1998),
sem ræða sveigjanleika flokkunarkerfa og möguleika til að efla
samvinnu í stafrænum bókasöfnum. Bókasöfn ættu að vera virkir
þátttakendur í þekkingarframleiðslu og þróa flokkunarkerfi sem
styðja þarfir fjölbreytts upplýsingavistkerfis. Slíkt kerfi verði að
þróast í samvinnu bókasafnsfræðinga og notenda og í þeim
tilgangi að mynda tengsl. Á milli fjölbreyttra upplýsingavistkerfa
gætu flokkunarkerfi verið grundvöllur samskipta og framleiðslu
nýrra upplýsinga.
Hægt sé þannig að tengja mismunandi rannsóknaraðferðir
og markmið, aðferðir, gildi og tungumál. Vísindamenn
gætu nýtt sér slík kerfi til að vinna saman án sameiginlegra
markmiða. Tengiliði í flokkunarkerfum sé hægt að setja upp í
heimilda söfnum eins og gagnabönkum eða á bókasöfnum
en einnig að sýna þá t.d. með kortum eða skýringarmyndum.
Kerfisbyggjendur ættu að vera eins konar þekkingar-
verkfræðingar, sem stuðla að því að leiða notandann áfram frá
hinni upprunalegu spurningu að tengdu efni eða nýjum fræðum
sem geti auðgað þekkingu hans á ákveðnu sviði. Þannig geti
orðið til fjölhliða flokkunarkerfi og höfundur kerfis taki virkan
þátt í þekkingarsköpun og miðlun.