Bókasafnið - 01.06.2011, Qupperneq 18

18
bókasafnið 35. árg. 2011
þess (Bragi Þorgrímur Ólafsson, 2008, bls. 33-35). Þá keypti hann
og gaf bækur til Stiftisbókasafnsins (hér eftir kallað Landsbóka-
safn) í svo miklu magni að bókavörður þess sagði árið 1859
að Jón væri einhver staðfastasti velgjörðarmaður þess (Jón
Jacobsson, 1919-1920, bls. 87-88). Jón var því kröfuharður
notandi og velunnari bóka- og skjalasafna og vissi hvernig
standa ætti að skráningu þeirra, flokkun og uppbyggingu svo
þau kæmu að sem mestum notum og væru aðstandendum til
sóma.
Landsbókasafnið árið 1844
Árið 1844 var aðsetur Landsbókasafns á lofti Dómkirkjunnar
og taldi um 7.500 rit.3 Safnið hafði verið stofnað 26 árum áður
(1818), en var þó ekki aðgengilegt til almennrar notkunar fyrr
en haustið 1825, þegar búið var að koma fyrir bókahillum og
öðrum búnaði á lofti kirkjunnar. Um nokkurra ára skeið hafði
staðið til að gefa út ítarlega skrá yfir bókaeign safnsins, en fyrsta
skrá þess efnis kom út árið 1828, sem Jón taldi að hefði verið „vel
samið og greinilegt“ (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 132; Registr yfir
Íslands Stiftisbókasafn, 1828). Síðan þá hafði bókakostur safnsins
vaxið umtalsvert svo nauðsynlegt var talið að gefa út nýja skrá.
Stjórnarnefnd safnsins fór að undirbúa hana um 1838 og leit
hún dagsins ljós í desember 1842 (Jón Jacobsson, 1919-1920,
bls. 49-52). Í nefndinni sátu þeir Steingrímur Jónsson biskup,
Torkil A. Hoppe stiftamtmaður, Jón Thorstenssen landlæknir
og Þórður Jónassen, síðar dómstjóri. Nefndin virðist hafa verið
ánægð með útkomuna og ákvað að senda velunnara safnsins,
Carl Christian Rafn, tíu eintök af skýrslunni, enda var Rafn einn
af frumkvöðlum að stofnun þess árið 1818 og studdi dyggilega
við það alla sína ævi með rausnarlegum bókagjöfum og annarri
aðstoð.4 Í bréfi sem nefndin sendi með skránni til Rafns segir
að hún muni auka og glæða áhuga landsmanna á safninu og
gera þeim það notadrýgra en áður. Óskuðu nefndarmenn að
Rafn dreifði skránni meðal velgjörðarmanna safnsins erlendis
og þeirra sem láta sig stofnunina varða, enda var það nokkuð
kappsmál fyrir safnið að fá bókagjafir erlendis frá (Jón Jacobs-
son, 1919-1920, bls. 52).
Viðtökur bókarinnar
Rafn skrifar nefndinni í lok árs 1843 og þakkar fyrir skrána og
segist ánægður að sjá að mörg góð og gagnleg ritverk hafi bæst
við safnið. Hann bætir þó við og segir hreinskilnislega:
þessi bókaskrá er verk, sem ekki fullnægir kröfum tímans.
Það er áreiðanlega mikil óregla í þessari skrá, sem allir hljóta
að reka augun í, þótt þeir að eins fletti henni lauslega. Ég
hygg því, að það mundi ekki verða stofnuninni að nokkru
gagni, þótt ég sendi skrána vinum hennar erlendis. Á Íslandi
getur hún vitanlega orðið að nokkrum notum, svona eins
og hún er, en út fyrir landsteinana ætti áreiðanlega ekki að
hleypa nokkru einstaki, því stofnuninni mundi enginn greiði
með því gerður (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 54).
Rafn orðar þetta mjög varfærnislega og á kurteisan hátt
eins og hans var von og vísa. Eflaust hefur svar hans orðið
nokkuð áfall fyrir stjórnarnefndina, en það var þó ekkert í
líkingu við gagnrýni Jóns Sigurðssonar. Jón var þá orðinn
vel kunnugur Rafni og fékk eintak af skránni hjá honum eins
og hann lýsir í bréfi til Páls Melsteð í október 1844: „Eg vissi
ekki neitt um þessa ófreskju fyrri en eg fékk hana hjá Rafni,
og vissi ekki einusinni hver höfundur var þegar eg skrifaði
próduktið [ritdóminn], nema eg heyrði gizkað á Jónassen
[Þórður Jónassen, sem sat í stjórnarnefnd safnsins]“ (Minn-
ingarrit aldarafmælis Jóns Sigurðssonar 1811-1911, 1911, bls. 88).
Jóni hefur augljóslega blöskrað vinnubrögðin við skrána og
tók til við að skrifa ítarlegan ritdóm til birtingar í tímarit sitt,
Ný félagsrit. Hér á eftir verður vitnað í ritdóminn og Jóni gefið
orðið að miklu leyti.
Ritdómurinn
Í upphafi ritdómsins byrjar Jón á því að fræða lesendur
almennt um gildi bókasafna. Þar kemur skýrt fram hvaða hug
hann ber til þeirra:
Allir mentaðir menn og bókavinir finna það að vísu,
eins á Íslandi og annarstaðar, hversu ómetanlegt gagn er
að bókasöfnum. Enginn einstakur maður hefir efni á að
útvega sér allar þær bækur sem hann þarf með, ef hann er
vísindamaður, og þó fáeinir gæti það, þá er samt auðsætt,
hversu miklu nytsamara er og jafnvel sparnaðarmeira, að
hafa bókasafn, sem margir geta haft not af. Engin þjóð er
nú til í veröldinni, sem siðuð vill heita, að hún leggi ekki
stund á að eiga góð bókasöfn, og enar bezt mentuðu
þjóðir verja ærna peningum úr almennum sjóði til að auka
og prýða söfn þessi sem mest, og kaupa til þeirra það sem
ekki fæst með öðru móti (Jón Sigurðsson, 1844, bls. 131).
Jón bendir í framhaldinu á að það sé nauðsynlegt að til séu
prentaðar skrár yfir bókaeign safnanna svo þau komi fólki að
almennilegum notum. Ef slíkar skrár séu vel frágengnar geta
Carl Christian Rafn var mikill
Íslandsvinur og hvatti til stofn­
unar bókasafns á Íslandi árið
1818. Honum var umhugað um
safnið eftir stofnun þess og sendi
því fjölmargar bækur og tímarit til
eignar. Þegar skrá yfir bókaeign
safnsins kom út árið 1842 lýsti
hann yfir vonbrigðum með hana
og taldi ekki heppilegt að sýna
hana erlendum velgjörðarmönn­
um. (Málverk eftir C.C. Andersen).
3. Í árslok 1840 (Jón Jacobsson, 1919-1920, bls. 51).
4. Sjá um hann: Aðalgeir Kristjánsson, 1996, bls. 22-52.