Bókasafnið - 01.06.2011, Síða 49

49
Með hugtakinu „opinn aðgangur“ er átt við það að afrakstur
vísindastarfs, sem kostaður er af opinberu fé, sé aðgengilegur
öllum á veraldarvefnum. Þar er fyrst og fremst um að ræða
rannsóknir sem unnar eru af fræðimönnum og sérfræðingum,
meðal annars akademískum starfsmönnum háskóla, og þeim
sem hljóta styrki úr opinberum rannsóknar- eða samkeppnis-
sjóðum. Opinn aðgangur að vísindalegu efni er mikið hags-
munamál allra sem stunda einhvers konar rannsóknir eða
almenna upplýsingaleit, ekki síst háskóla- og fræðimanna.
Helsti tilgangur opins aðgangs er að miðla þekkingu en höf-
undarréttur breytist hvorki né skerðist. Það er mikilvægt að
háskólar móti sér stefnu um opinn aðgang og oftast vinna há-
skólar og háskólabókasöfn saman að því að ná því markmiði.
Hugtakið Opinn aðgangur (e. Open access) og hugmynda-
fræðin sem því fylgir var mótuð á ráðstefnu sem haldin var í
Búdapest í desember 2001. Þar var samþykkt yfirlýsing sem
kölluð hefur verið Búdapest-yfirlýsingin (e. The Budapest
Open Access Initiative).1 Tæplega 5400 einstaklingar og
rúmlega 540 stofnanir hafa skrifað undir samþykktina, meðal
annars Harvard háskóli í Bandaríkjunum.2 Tæpum tveimur
árum síðar eða í október 2003 var svo samþykkt önnur yfir-
lýsing um opinn aðgang að rannsóknarupplýsingum í Berlín,
Berlínaryfirlýsingin (e. The Berlin Declaration on Open Access
to Scientific Knowledge).3 Í júní 2010 skrifaði Vísinda- og
tækniráð undir Berlínaryfirlýsinguna, fyrst íslenskra stofnana.
Vísinda- og tækniráð hefur líka tekið afstöðu með opnum
aðgangi í stefnu sinni fyrir árin 2010-2012 þar sem segir meðal
annars. „Gerðar verði kröfur um að niðurstöður rannsókna
sem njóta opinberra styrkja verði birtar í opnum aðgangi og
mótuð verði opinber stefna þar að lútandi,“ og „Efnt verði til
almennrar vitundarvakningar innan vísinda- og nýsköpunar-
samfélagins um mikilvægi opins aðgangs að rannsóknarnið-
urstöðum.“ 4
Margir erlendir háskólar hafa mótað stefnu um opinn
aðgang að vísindalegum upplýsingum en enn hefur enginn
íslenskur háskóli samþykkt slíka stefnu. Í viku opins aðgangs
í október síðastliðnum unnu rektorar Háskólans í Reykjavík,
Háskólans á Bifröst og Listaháskóla Íslands að sameiginlegri
viljayfirlýsingu um mótun stefnu um opinn aðgang en ekki
tókst að ganga endanlega frá yfirlýsingunni. Háskóli Íslands
hefur ekki skrifað undir þær alþjóðlegu samþykktir sem í boði
eru en hefur sett sér það markmið í stefnu sinni fyrir árin 2011-
2016 að móta stefnu um opinn aðgang að rannsóknarniður-
stöðum og lokaverkefnum. 5
Nefndar eru tvær leiðir við útgáfu í opnum aðgangi, „gullna
leiðin“ og „græna leiðin“.
Gullna leiðin (open access publishing) felur í sér að grein
er gefin út í viðurkenndu tímariti í opnum aðgangi. Sumir út-
gefendur bjóða upp á þennan möguleika en aðrir taka gjald
fyrir að leyfa opinn aðgang að greininni. Kostnaðurinn við
birtinguna er oftast greiddur sem hluti af rannsóknarkostnaði
af þeim aðilum sem styrktu rannsóknina. Stundum greiða
höfundar sjálfir kostnaðinn.
Ef græna leiðin (open access repository) er farin er greinin
gefin út í opnum aðgangi í varðveislusafni sem oftast er rekið
Áslaug Agnarsdóttir
Skemman og Opinn aðgangur
1. Budapest Open Access Initiative. Sótt 30. desember 2010 á http://www.soros.org/openaccess
2. Budapest Open Access Initiative. Signatures. Sótt 30. desember 2010 á http://www.soros.org/openaccess/view.cfm
3. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Sótt 30. desember á http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-
prozess/berliner-erklarung/
4. Byggt á styrkum stoðum. Stefna Vísinda- og tækniráðs 2010 til 2012, bls. 18. Sótt 30. desember 2010 á http://www.vt.is/files/Stefna_VTR_2010-
2012_198837433.pdf
5. Stefna Háskóla Íslands 2011-2016. (2010). Reykjavík: Háskóli Íslands.