Bókasafnið - 01.05.2013, Qupperneq 19

19
bókasafnið 37. árg. 2013
miklum lestri eins og amma Agga hélt fram forðum tíð líkt og
sjálfsagt margar aðrar ömmur.
Fréttir af niðurstöðum rannsókna á lesskilningi barna á Ís-
landi eru kvíðvænlegar. Reyndar má sjá í umfjöllun fjölmiðla
um lestur víða um heim að hann fer minnkandi þar sem sífellt
færri af ungu kynslóðinni gera sér grein fyrir gildi hans. Unga
kynslóðin, sem er heilluð af fésbókinni, smáskilaboðum, „öpp-
um“ og öðrum slíkum nýjungum er með athygli sem ein-
skorðast við eitt tíst (e. tweet) í einu (Gilbert og Fister, 2011).
Gilbert og Fister (2011) könnuðu lestur framhaldsskóla-
nema í rannsókn sinni. Þeir komust að þeirri niðurstöðu, að ef
við viljum að þessir krakkar haldi áfram að lesa eftir skóla
þurfum við að horfa lengra en aðeins á það eitt að þeir komist
í gegnum skólanámið. Það þarf líka að hjálpa þeim að þróa
eigin lestrarsmekk (e. reading tastes) og finna leiðir til að nálg-
ast lesefni. Segja þeim að þeir geti leitað til bókasafna eftir að
skóla lýkur að áframhaldandi menntun og þroska – auk yndis-
auka. Starfsmenn bókasafna eru alvanir að leiðbeina fólki á
öllum aldri um lesefni, til dæmis með spjalli um hvað viðkom-
andi finnst skemmtilegast og áhugaverðast og jafnvel fundið
út hverjir eru uppáhalds höfundar áður en lagt er af stað í
leiðangur um hillur bókasafnsins.
Almenningsbókasöfn um allan heim veita aðgengi að les-
efni. Þau fara ekki í manngreinarálit um það hverjir koma og fá
efni að láni. Þess vegna er það mikið áhyggjuefni að á sama
tíma og upplýsingalæsi er á undanhaldi er almenningssöfn-
um gert erfitt fyrir með að hafa rafbækur til útláns. Einstaka
bandarísk söfn hafa slíkar bækur til útláns en það eru aðeins
örfáir titlar frá smáum útgefendum eða frá stærri útgefendum
sem takmarka titlana til safnanna. Hvert verður þá hlutverk
almenningsbókasafna og skólabókasafna ef þeim er meinað-
ur aðgangur að þessari uppsprettu? (Temple, 2012).
Temple (2012) heldur áfram og segir að bandarísk yfirvöld
hóti að lögsækja útgáfufyrirtæki vegna samráðs á neytenda-
markaði um rafbækur. Samkvæmt lögum um almennings-
bókasöfn nr. 36/1997 og bókasafnalögum nr. 150/2012 eiga
söfnin að veita aðgengi að slíku efni eins og öðru en geta það
ekki í dag
Um markmið og hlutverk þeirra segir í 6. gr. hinna nýju
bókasafnalaga:
Bókasöfn eru þjónustustofnanir sem starfa í þágu almenn-
ings og eigenda sinna og eru ekki rekin í hagnaðarskyni.
Sameiginlegt markmið bókasafna, sem undir lög þessi falla,
er að veita aðgang að fjölbreyttu safnefni og upplýsingum á
mismunandi formi. Þau skulu efla menningar- og vísinda-
starfsemi, menntun, símenntun, atvinnulíf, íslenska tungu,
ánægjulestur og upplýsingalæsi. Hlutverk bókasafna er að
jafna aðgengi að menningu og þekkingu. Áhersla skal lögð á
að safnkostur bókasafna endurspegli sem flest sjónar mið.
Þyrfti kannski að vera ákvæði í lögum um bókasöfn að þau
veiti aðgengi að útgefnu efni óháð formi? Það væri eins konar
neytendatrygging sem stuðlaði að virkri þátttöku almennings
í menningarlífinu, lýðræðisumræðunni og almennri þjóð-
félagsþátttöku.
Sumir útgefendur hafa stundum verið tregir til að sætta sig
við að opinberar stofnanir láni út bækur og tímarit endur-
gjaldslaust þar sem þeir hafa talið að slíkt gæti skert söluna.
Það er þó umdeilt enda hvetja bókasöfn til lesturs og að við-
halda lestrarvenjum. Bækur sem eru þar í boði fá góða kynn-
ingu í söfnunum og ekki aðeins meðan þær eru nýjar. Þar að
auki eru bækur keyptar til safnanna.
En eðli stafrænna bóka gerir bókasöfnum erfiðara fyrir að
lána þær út miðað við gildandi tækni og samninga. Tækninni
fleygir hratt fram og unnið er að samningum til að leysa ýmis
lögfræðileg álitamál, meðal annars höfundarétt og umbun til
höfunda. Bókaútgefendur óttast að bókasöfnin geti keypt eitt
eintak af bók og lánað það út endalaust! Það er auðvitað ekki
svo og engum upplýsingafræðingi gæti dottið slíkt í hug.
Finna þarf lausn á þessum sameiginlega vanda allra aðila, út-
gefenda, bókasafna, bóksala, rithöfunda og síðast en ekki síst
lesenda og það sem allra fyrst.
Einstaka bandarísk söfn og þá aðallega rannsóknabókasöfn
hafa keypt rafbók sem almennur neytandi og hlaðið niður á
lesbretti og síðan lánað brettin út í framhaldinu. Þetta er auð-
vitað á gráu svæði (Temple, 2012) og varla hægt að líta á sem
vænlegan kost fyrir almenningsbókasöfn, til þess eru lesbretti
enn allt of dýr og viðkvæm.
Líklega þarf að vernda bókasöfnin enn frekar en nú er gert,
sérstaklega gagnvart þessari rafvæðingu lesefnis. Fólk þarf að
geta treyst því að yfirvöld veiti lýðræðislega þjónustu, gæti
hagsmuna þess og tryggi að lestur sé fyrir alla, hér eftir sem
hingað til. Bandarísk yfirvöld hafa stigið ákveðið skref með því
að menntamálaráðuneytið þar í landi hefur skrifað opið bréf
til allra skóla í landinu þar sem mælst er til að ekki sé tekin upp
tækni sem mismunar nemendum, enda sé það andstætt
bandarískum lögum sem tryggja jafnt aðgengi allra að tækni-
nýjungum í kennslustarfinu (Birkir R. Gunnarsson, 2012).
Birkir bendir á í grein sinni að Amazon Kindle rafbækur mis-
muni nemendum og þær gætu sett aðgengi blindra og sjón-
skertra aftur um áratugi. Því þarf að stíga varlega til jarðar í
þessum efnum og standa vörð um jafnræði.
Á Íslandi lifum við á tímum þar sem börn og unglingar hafa
neyðst til að hætta í skóla til að vinna fyrir heimilinu eða fara á
atvinnuleysisbætur. Við slíkar aðstæður má síst spara í
mennta- og bókasafnsmálum. Á Íslandi er brottfall framhalds-
skólanema 30% og mun meira en í nágrannalöndunum („Lát-
in hætta“, 2012) og er það vissulega áhyggjuefni.
Jón Kalmann Stefánsson (2012) segir í grein í Fréttatíman-
um:
Það erum við sem stöndum í vegi fyrir batnandi heimi, fyrir
auknum lestri – við sem teljumst fullorðin, við sem erum
foreldrar, við sem sitjum við völd í bæjarstjórnum, sveitar-
félögum, ríkisstjórnum, við sem stýrum námsbóka útgáfu og
stýrum því hvernig börnunum er kennt, með hvaða hætti
þau komast í kynni við texta, við íslenska menningu, sögu
mannkyns.