Bókasafnið - 01.05.2013, Síða 34

34
bókasafnið 37. árg. 2013
í þriðja lagi að ekki kvæði nógu mikið að frumsömdu skýring-
unum til þess að þær gætu skapað honum höfundarétt. For-
málar sem Guðni ritaði töldust hins vegar hans höfundaverk
og var því útgefandi talinn bera fébótaábyrgð. Gissur Berg-
steinsson skilaði sératkvæði og taldi að Bókaverzlun Sigurðar
Kristjánssonar hefði brotið gegn einkarétti íslenska ríkisins til
útgáfu fornrita.
Samkvæmt þessum dómi gæti ég tekið allar fornritaútgáfur
sem hér um ræðir að undanskildum formálum, skannað þær
inn og gert úr þeim rafbækur. Um leið hlýtur hið sama að gilda
um margar aðrar fornritaútgáfur. Vafamálið er hvort þær skýr-
ingar sem fylgja textum teljist nægilega sjálfstæðar og frum-
legar til þess að veita höfundi þeirra vernd. Slík ákvörðun getur
orðið mörgum að þröskuldi þegar kemur að endurgerð.
Væntanlega getum við einnig yfirfært niðurstöður þessa
dóms á þjóðsagnasöfn. Raunar má segja að höfundaréttur að
slíkum söfnum sé ætíð vafamál þar sem sögurnar sjálfar eiga
varla höfund í þeirri merkingu sem lögin leggja í orðið. Þjóð-
sagnasafnarinn hefur yfirleitt verið sá eini sem hefur fengið
greitt fyrir verk sitt en það er vafasamt að eigna honum nokk-
urn rétt á sögunum sem hann hefur hvergi komið nálægt að
semja. Hann gæti þó mögulega gert kröfu til 25 ára verndar
samkvæmt a-lið 44. gr. höfundalaga nr. 73/1972. Sagnamenn-
irnir sjálfir uppfylla sjaldan eða aldrei skilyrði frumleika og sjálf-
stæðis þegar um er að ræða sögur sem hafa gengið mann frá
manni í margar kynslóðir. Þjóðsögur eru í sjálfu sér skapandi
verk sem hafa aldrei fallið innan ramma höfundalaga.
Líklega er helsti vandinn við mögulega stafræna endurgerð
á verkum sem falla undir það dómafordæmi sem við höfum
hér sá að fáir vilja taka þá áhættu að lenda í lögsókn frá þeim
sem telja sig eiga einkarétt til útgáfu og dreifingar samkvæmt
höfundalögum. Þar skortir menn hugrekki Ragnars, Halldórs
og Stefáns til að skapa fordæmi.
Rafbókavefurinn útg. 2.0
Undanfarin ár hefur mikið verið rætt um Vefinn útg. 2.0 (e.
Web 2.0). Samkvæmt þeirri hugmyndafræði eiga notendur
að vera virkir gerendur frekar en óvirkir neytendur (O’Reilly,
2005). Rafbókavefurinn hefur markað sér þá stefnu að virkja
notendur sína - að nota aðferð sem kallast lýðvistun (e. crowd
sourcing). Lýðvistun snýst um að fá almenning til að aðstoða
við stór verkefni. Þetta er til dæmis sú leið sem Wikipedia fer til
að skrifa sína alfræði.
Eftir að ég skilaði af mér lokaverkefninu (Óli Gneisti Sól-
eyjarson, 2012) fór ég að velta fyrir mér næstu skrefum með
Rafbókavefinn. Haustið 2012 hóf ég störf á bókasafni Iðnskól-
ans í Hafnarfirði og fékk þá fljótt vilyrði frá skólameistara um
að ég mætti, allavega í hófi, telja það hluta af mínu starfi að
vinna að Rafbókavefnum. Þá kom til sögunnar kunningi minn,
Svavar Kjarrval, sem upp á sitt einsdæmi bjó til bókaskanna.
Hann stefndi að því að nota þetta tæki til að mynda bækur
sem komnar væru úr höfundarétti. Ég sá strax að þarna lægi
stórkostlegt tækifæri til að koma þessu efni á rafbókaform. En
það vantaði þó ákveðin verkfæri.
Þegar myndaður texti er ljóslesinn verða alltaf villur - allavega
á íslenskum texta. Gutenberg verkefnið (www.gutenberg.org)
sem vinnur að því að koma textum úr höfundarétti á rafrænt
form hefur ákveðna lausn á þessu. Þar koma til dreifðir próf-
arkalesarar sem hafa sett upp vefkerfi þar sem einstaklingar
geta skráð sig inn og leiðrétt ljóslesinn texta. Þeir fá mynd af
blaðsíðu að ofan og textaritil fyrir neðan sem inniheldur texta
sem hægt er að laga. Dreifðu prófarkalesararnir tilheyra sam-
félagi frjálsrar menningar og því gefa þeir hverjum sem er færi
á að nota vefkerfið sitt (sjá nánar á http://www.pgdp.net).
Fyrrnefndur Svavar Kjarrval tók að sér að setja upp þetta
vefkerfi á léni Rafbókavefsins. Greinarhöfundur hefur síðan þá
verið að vinna við þýðingu á kerfinu og laga leiðbeiningar að
íslensku. Þegar þessi orð eru rituð eru nokkur prufuverkefni í
gangi og vonast er til þess að kerfið verði opnað almenningi
áður en langt um líður. Leiðréttingarkerfið virkar þannig að
þegar prófarkalesarar skrá sig í það geta þeir valið hvaða texta
þeir lesa yfir. Því fylgir sá kostur að þeir geta kosið áhugaverð
verkefni fram yfir þau sem þykja óspennandi, er gerir það von-
andi að verkum að þær bækur sem klárast fyrst eru þær sem
fólk vill lesa. Til viðbótar við vefkerfi dreifðs prófarkalesturs
hefur Rafbókavefurinn fengið vilyrði frá Stofnun Árna Magnús-
sonar í íslenskum fræðum um að nýta gagnvirka leiðréttingar-
kerfið Skramba sem Jón Friðrik Daðason og Kristján Rúnarsson
hafa verið að þróa þar undir umsjón Kristínar Bjarnadóttur.
Um leið er stefnt á að Rafbókavefurinn skili af sér fullunnum
textum í ritmálssafn stofnunarinnar.
Lýðvistun sparar peninga
Lýðvistun af því tagi sem ég hef lýst leiðir til þess að mögulegt
verður að lesa yfir mikið magn texta án þess þó að verða fyrir
miklum fjárútlátum. Í umræðu um verðlag á rafbókum lét Egill
Örn Jóhannsson (2012), framkvæmdarstjóri Forlagsins eftir-
farandi orð falla um þann kostnað sem liggur að baki útgáfu
Heimsljóss á rafbókaform:
Kostnaður við rafbókargerðina nam fleiri hundruð þús-
undum vegna þessa (prófarkalestur einn og sér er veru-
legur). Ég geri ráð fyrir [að] Forlaginu takist seint að ná inn
kostnaði vegna þessa, og myndi litlu breyta hvort bókin
kostaði 990 krónur eða 3990.
Í þessu dæmi þarf að hafa í huga að Heimsljós er bók í lengra
lagi, á bilinu 500-700 blaðsíður eftir útgáfum. Einnig verður
að nefna að stafsetning Halldórs Laxness gerir prófarkalestur
líklega erfiðari en ella. Hins vegar gefur þetta okkur ákveðna
hugmynd um kostnaðinn sem liggur að baki útgáfu af þessu
tagi. Ef framkvæmdarstjóri Forlagsins telur að það muni ekki
endilega svara kostnaði að gefa út eitt af þekktari verkum
nóbelsskáldsins hljótum við að spyrja hvað þetta segi okkur
um möguleikann á útgáfum af öðrum verkum. Væntanlega
svarar það ekki kostnaði að gefa út minna þekkt verk Laxness
á rafbók. Hið sama má líklega segja um verk hundruð höfunda
sem hafa minni sölumöguleika en verk Laxness. Gæti verið að
þúsundir bóka muni aldrei hafa nokkurn möguleika á því að
komast á rafrænt form?