Dagblaðið Vísir - DV - 12.03.2010, Blaðsíða 16

16 FÖSTUDAGUR 12. mars 2010 FRÉTTIR
„Fortíðin er framandi land: menn gera
hlutina á annan hátt þar,“ er fyrsta
setningin í skáldsögu eftir breska rit-
höfundinn L.P. Hartley sem kom út
árið 1953. Merking setningarinnar
er sú að á tilteknum augnablikum í
mannkynssögunni geti sú tilhneiging
orðið ofan á í samfélagi að reynt sé að
minnka tengsl nútímans við óþægi-
lega atburði í fortíðinni.
Í slíkum tilfellum er helsta ástæðan
fyrir þessu meðvitaða minnisleysi að
það geti þjónað hagsmunum samfé-
lagsins eða einhverra hópa innan þess
að láta það ógert að gera upp fortíðina
þar sem hún hamli því að hægt sé að
einbeita sér að núinu og framtíðinni.
Stríð, morð, hneyksli, kynþáttahyggja
og almennt séð atburðir sem verða að
teljast neikvæðir í sögu heilla þjóða
eru meðal þess sem stundum gæti
verið betra að gleyma til að öðlast
hugarró og stappa í sig til stálinu til að
byggja sig aftur upp eftir erfiða tíma.
Þá getur það þjónað praktískum til-
gangi, sem miðar að því að lágmarka
skaðann af fortíðinni, að líta fram á
veginn og hugsa sem svo að fortíðin
hafi ekki átt sér stað í „okkar“ samfé-
lagi heldur annars staðar. Þess vegna
getur fortíðin verið eins og framandi
land í hugum þeirra sem þannig vilja
hugsa og hægt er að halda áfram í nýju
landi sem er óskrifað blað.
Uppgjörs- eða framtíðarhyggja
Ýmsir hafa látið í ljós slíkar skoðanir
hér á landi á liðnum mánuðum. Um-
mælin miða þá að því að benda fólki
á að hætta að einbeita sér svo mikið
að því að gera upp íslenska efnahags-
hrunið og góðærisárin þar á undan og
verja tíma sínum frekar í uppbyggilega
umræðu um efnahagslegar lausnir við
kreppunni.
Ekki eru allir sammála þessu við-
horfi og segja þá sem svo að algert
uppgjör við efnahagshrunið þurfi að
eiga sér stað á sama tíma og horft sé til
núsins og til framtíðar við endurbygg-
ingu efnahagslífsins.
Hægt er að kalla þessar tvær skoð-
anir uppgjörs- og framtíðarhyggju,
eftir því hversu miklu púðri menn vilja
eyða í uppgjörið við hrunið.
Báðir hóparnir telja væntanlega að
gera þurfi upp efnahagshrunið – eng-
inn gengur svo langt að segja að við
eigum hreinlega að gleyma fortíðinni
og sleppa því að gera hana upp – en
umræðan gengur út á hversu miklu
púðri þjóðin eigi að eyða í uppgjör-
ið við hrunið. Umræðan snýst því um
hversu mikil uppgjörshyggjan eigi að
vera og hversu langt þjóðin eigi að
ganga í því að gera upp fortíðina.
Viðbrögð við hörmungum
Íslenska efnahagshrunið er að öllum
líkindum dramatískasti atburður sem
átt hefur sér stað hér á landi um ára-
tugaskeið eða jafnvel lengur. Hrunið
er svo dramatískt sem raun ber vitni
vegna þess að Ísland fór frá því að vera
efnahagsundur og yfir í að vera að-
hlátursefni umheimsins á tiltölulega
skömmum tíma; hagkerfi sem var yfir-
fullt af erlendu fé hrundi til grunna og
eftir stendur þjóð í efnahags- og hug-
myndafræðilegri kreppu. Þetta hrun
hagkerfisins er svo dramatískt sem
raun ber vitni vegna þess að það hefur
slæm áhrif á alla íbúa landsins því að
lífskjör þeirra versna.
Að þessu leytinu til má bera hrun-
ið á Íslandi saman við hörmungar sem
átt hafa sér stað úti í heimi sem vissu-
lega eru alvarlegri og stærri í sniðum
vegna þess að áhrif hrunsins eru svo
geigvænleg á íslenskt samfélag. Ísland
var nánast í rúst eftir hrunið.
Eftir síðari heimsstyrjöldina stóð
Evrópa í rúst eftir sex ára styrjöld.
Nánast móðgandi væri að bera þær
hörmungar saman við íslenska hrun-
ið sem er smámál í samanburði við
þann mannskaða og eyðileggingar
sem þá riðu yfir álfuna en atburðirn-
ir eiga það þó sameiginlegt að við tók
tímabil uppgjörs við fortíðina þar sem
reynt var að komast að því hvað hefði
gerst sem orsakaði ófarirnar.
Uppbygging í stað uppgjörs
Breski sagnfræðingurinn Tony Judt
skrifaði grein fyrir nokkrum árum þar
sem færði rök fyrir því að íbúar Vest-
ur-Evrópu hefðu ákveðið að gera ekki
upp við fortíðina og nasismann eft-
ir seinni heimsstyrjöldina árið 1945
vegna þess að þeir hefðu orðið að búa
til hina nýju sameinuðu Evrópu sem
reisa átti eftir það. Grípa þurfti til að-
gerða strax eftir hörmungar stríðsins
og hefja uppbygginguna í hinni stríðs-
hrjáðu Evrópu auk þess sem Vestur-
Þýskaland þjónaði mikilvægum hern-
aðarlegum tilgangi í kalda stríðinu í
baráttunni við útbreiðslu kommún-
ismans frá Sovétríkjunum. Evrópu-
sambandið varð táknmynd þessarar
hugmyndar um sameiningu Evrópu í
kjölfar stríðsins.
Enginn tími var því til þess alls-
herjaruppgjörs við nasismann og aðra
öfgahyggju í Evrópu sem vert hefði
verið að fara í að mati Judts. Í stað
þess var aðeins helstu glæpamönn-
um stríðsins refsað: æðstu mönn-
unum í þýska nasistaflokknum og
öðrum þeim sem augljóslega höfðu
framið stríðs- og mannréttindaglæpi.
Ákveðið var að samlyndið yrði ofan á
og visst yfirvarp yfir fortíðinni. Frekar
hefði verið alið á sundurlyndi meðal
landa Evrópu ef ákveðið hefði verið að
fara út í heildstæðara uppgjör á glæp-
um nasista, til dæmis með því að refsa
fleirum af þeim óbreyttu Þjóðverj-
um sem tóku þátt í þjóðarmorðinu á
gyðingum álfunnar. Meirihluti nasist-
anna fékk hins vegar syndaaflausn og
ekki var farið að tala um að ábyrgðin á
glæpum Þriðja ríkisins hefði hugsan-
lega átt að vera víðtækari en ekki ein-
skorðast við Hitler og næstráðendur
hans fyrr en á sjöunda áratugnum.
Judt vill meina að þetta meðvitaða
minnisleysi hafi verið slæmt því að
það hafi komið í veg fyrir að þeim sem
báru ábyrgð á hörmungunum væri
refsað, jafnvel þó að þetta hafi kannski
þótt heppileg praktísk lausn á sínum
tíma.
„Óþægileg“ umræða
Viðhorfið gegn umræðunni um for-
tíðina, íslenska efnahagshrunið, sást
til dæmis vel í ummælunum sem einn
af gestunum í boðsferð Landsbankans
í Courchevel í frönsku Ölpunum árið
2007 lét út úr sér í samtali við DV fyrir
skömmu. Gesturinn var einn af þeim
sem sést á mynd sem tekin var á veit-
ingastað í Courchevel þar sem gest-
irnir í boðsferð bankans skemmtu sér
saman. „Mér finnst að við eigum að
einbeita okkur að framtíðinni. Mér
finnst komin nóg umfjöllun um for-
tíðina,“ sagði gesturinn í veislunni og
mátti heyra sams konar sjónarmið sjá
öðrum gestum veislunnar sem DV tal-
aði við. Einn þeirra sagði til dæmis:
„Ég held að flestum á myndinni finnist
þetta afskaplega óþægileg umræða.“
Þarna er komið að veigamiklu at-
riði í umræðunni um hversu mikið
eigi að ræða um hrunið og þá atburði
í viðskipta- og þjóðlífinu sem leiddu
til þess. Margir þeirra sem gagnrýna
uppgjörshyggjuna við hrunið eru
nefnilega nátengdir því og hafa þar
af leiðandi ákveðinna hagsmuna að
gæta þegar þeir tala um að við ættum
ekki að festast um of í fortíðinni. Þetta
sjónarmið er því skiljanlegra þegar lit-
ið er til þess að þetta fólk telur sig geta
beðið skaða af uppgjörshyggjunni og
að rýrð gæti hugsanlega verið kastað á
mannorð þess og fólks í kringum það.
Fáir sem ekki hafa hagsmuna að gæta
hafa hins vegar haldið þessu viðhorfi
fram.
Gagnrýni á uppgjörshyggjuna
Eitt besta dæmið um gagnrýni á upp-
gjörshyggjuna sem komið hefur fram
í umræðunni síðustu mánuði er frá
Hermanni Guðmundssyni, forstjóra
N1, sem hann birti á bloggsíðu sinni
á vefmiðlinum Pressunni í lok febrúar.
Hermann er einn nánasti sam-
starfsmaður bræðranna Einars og
Benedikts Sveinssona, eigenda N1, og
hefur tekið þátt í fjárfestingum þeirra
um árabil. Meðal annars kom Her-
mann að viðskiptum einkahlutafé-
lagsins Vafnings sem þeir bræður voru
hluthafar í ásamt eigendum Mile-
stone.
Í pistlinum gagnrýnir Hermann þá
uppgjörs- og rannsóknarhyggju „álits-
gjafa og blogghetja“ sem hann telur
„ríða röftum“ í samfélaginu og kall-
ar eftir aðgerðum í efnahagsmálum í
stað umræðu um fortíðina.
„Stjórnmálamenn eru með rann-
sóknir á heilanum en skeyta engu um
þá staðreynd að Ríkissjóður stefnir í
þrot verði ekkert að gert og það hratt.
Sjúklingurinn mun ekki lifa af rann-
sókn læknanna […] Einn kollegi minn
segir reglulega: Við eyðum 95% af tím-
anum í að greina stöðuna og fortíðina
en 5% af tímanum í að ræða framtíð-
ina og aðgerðir. Þetta er kjarni máls-
ins […] Við erum löngu búin að greina
allt sem þarf að greina og skrifa allt
sem þarf að skrifa. Aðgerða er þörf og
sú þörf er brýn,“ sagði Hermann en
orðalag hans er afar skýrt dæmi um
framtíðarhyggjuna og gagnrýni á upp-
gjörshyggjuna.
Hermann svarar því hins vegar
ekki hversu mikið uppgjör eigi að fara
fram, aðeins að honum þyki miklu
meira en nóg rætt um fortíðina.
Fórnarlömb uppgjörsins
Helstu fórnarlömb uppgjörsins sem
Hermann gagnrýndi í pistli sínum eru
þeir auðmenn sem mest hefur ver-
ið kennt um að hafa valdið efnahags-
óförunum haustið 2008. Þessir auð-
menn fóru frá því að vera táknmyndir
góðærisins yfir í að vera gerend-
ur efnahagshrunsins á nánast einni
nóttu.
Einn þessara manna er Pálmi Har-
aldsson, kenndur við Fons, sem lýsti
því í viðtali við DV um síðustu helgi
hvernig hróp hefðu verið gerð að hon-
um á almannafæri og hvernig hann
gæti varla látið sjá sig opinberlega,
slík væri heiftin hjá sumu fólki. „Held-
ur þú að ég líði ekki fyrir að geta ekki
farið á kaffihús á Íslandi lengur? Auð-
vitað er þetta ofboðslega sárt. Mað-
ur lærir það að peningar eru ekki allt.
Það eru önnur gildi í lífinu. Gildismat
mitt er algerlega breytt,“ segir Pálmi en
hann sagðist einnig hafa fengið morð-
hótanir og hótunarbréf í pósti. „Þetta
Margir Íslendingar vilja uppgjör við efnahagshrunið á meðan
aðrir tala um að hugsað sé um framtíðina en ekki fortíðina og
styðja það praktískum rökum. Eftir seinna stríð var uppgjör við
það tafið um áratugi af praktískum ástæðum. Sagnfræðingur
segir að hrunsumræðan geti farið saman við uppbygginguna.
VARÐ HRUNIÐ Í FRAMANDI LANDI?
INGI F. VILHJÁLMSSON
blaðamaður skrifar ingi@dv.is
Uppgjör við hrun Umræða fer nú fram í landinu um hvernig gera eigi upp við efnahagshrunið: einkavæðingu bankanna,
útrásina, stjórnmálin og starfsemi eftirlitsaðila. Þeiri umræðu má gróflega skipta í tvo skóla, uppgjörshyggju og framtíðarhyggju.
Ég held að þetta geti einmitt far-
ið saman: umræðan um
hrunið og uppbygingin...
Afleiðingar hrunsins
Dramatískasti atburður
hrunsins og mánaðanna þar á
eftir er búsaáhaldabyltingin í
upphafi árs 2009. Margir vilja
nú að talað verði minna um
atburðina sem orsökuðu hrunið
og síðar búsáhaldabyltinguna
og að landinn einbeiti sér að
framtíðinni. Um þetta eru þó
skiptar skoðanir.
Getur farið saman Sigurður Gylfi
segir að umræðan um hrunið geti farið
saman við uppbyggingu samfélagsins.
Þráhyggja slæm Jón segir að Íslend-
ingar verði að horfast í augu við hrunið
þó þráhyggja um það sé ekki góð.