Fréttablaðið - 12.12.2014, Blaðsíða 10

12. desember 2014 FÖSTUDAGUR| FRÉTTIR | 8
Mikið af viðkvæmu og illa förnu
landi vegna gróðureyðingar og upp-
blásturs er nýtt til sauðfjárbeitar.
Illa farið svæði sem naut friðunar í
áratugi en er aftur nýtt til beitar – þó
nóg sé af beitarlandi annars staðar
– er tekið sem dæmi um stöðu gam-
algróins álitamáls um landnýtingu.
Í greinargerð starfshóps umhverfis-
ráðherra vegna nýrra laga um land-
græðslu segir afdráttarlaust að
40.000 ferkílómetrar lands, eða um
40% af Íslandi, séu svo illa farnir
vegna jarðvegseyðingar að það land
sé óhæft til beitar eða þoli hana illa.
Á móti koma 37% lands sem eru í
ásættanlegu eða góðu ástandi þegar
litið er til jarðvegsrofs og henta því
vel til beitar. Á skýrslunni má skilja
að stærsta hagsmunamál með tilliti
til landgræðslu og að endurheimta
glötuð vistkerfi sé endurskoðun á
fyrirkomulagi beitarmála á Íslandi.
Beit megináhrifavaldurinn
Í greinargerðinni segir að allt frá
landnámi hafi búfjárbeit, í samspili
við veðurfarssveiflur og tíð eld-
gos, verið megináhrifavaldur um
ástand vistkerfa hér á landi. Beit-
in hafi m.a. haft mikil áhrif á teg-
undasamsetningu gróðurs, viðnám
gegn áföllum og getu vistkerfa til að
endurnýja sig eftir náttúruleg áföll.
„Búfjárbeit telst sjálfbær ef hvorki
er gengið á gróður né jarðveg, held-
ur sé vistkerfið í jafnvægi eða fram-
för. Eftir því sem þanþol kerfisins
er minna þolir það minna beitar-
álag. Stjórn beitar hefur mikil áhrif
á landkosti, og sjálfbær búfjárbeit
felur m.a. í sér að tekin er ákvörðun
um tímasetningu og lengd beitar og
fjölda búfjár miðað við ástand lands
[…] Mikilvægt er að ágangur búfjár
hindri ekki eða tefji framför gróður-
lenda eða dragi úr möguleikum land-
eigenda til landbóta.“
10 til 20 prósent
Ólafur Arnalds, prófessor við Land-
búnaðarháskóla Íslands, segir
aðspurður að vissulega sé mikið af
viðkvæmu landi nýtt sem beitarland.
„Það er samt ekki endilega svo stór
hluti fjárstofnsins sem nýtir þessi
slæmu svæði. Ég myndi áætla að það
væru um 10% til 20% sauðfjár sem
ganga á svæðum sem þola illa beit.“
Ólafur telur nauðsynlegt að setja
strangari lagaramma til að ná sjálf-
bærri nýtingu lands. Það hafi hins
vegar reynst erfitt vegna þeirra
miklu hagsmuna sem eru undir, og
endurspeglist í því að ekki hefur
tekist að hnika lagarammanum um
landgræðslu í öllum tilraunum til
breytinga.
Annmarkar
Gildandi lög eru frá árinu 1965, en
2002 var lagt fram frumvarp til
nýrra laga og önduðu þá margir létt-
ar. Staðan er hins vegar óbreytt þar
sem lögin náðu ekki fram. Nú hefur
umhverfis- og auðlindaráðherra
ákveðið að hefja vinnu við frumvarp
að nýjum lögum, enn og aftur. Við
gerð frumvarpsins er lögð áhersla á
að skýra ákvæði um verndun vist-
kerfa og jarðvegs, sjálfbæra nýtingu
þeirra, sem og leiðir til landgræðslu
með það meginmarkmið að byggja
upp og endurheimta gróður- og jarð-
vegsauðlindir landsins.
Ólafur hefur bent á að mesti ann-
marki frumvarpsins frá 2002 sé
að ekki var skotið sterkum stoðum
undir óhjákvæmilegar breyting-
ar á lögum um nýtingu viðkvæmra
afréttarsvæða til beitar. „Slíkar
breytingar eru langmikilvægasta
hagsmunamálið í landgræðslu. Það
er tími til kominn að íslenskt þjóð-
félag horfist í augu við þennan vanda
sem felst í nýtingu þessara svæða –
og taki á honum. Án þess verður ný
lagasetning fyrir landgræðslu nán-
ast markleysa,“ segir Ólafur.
Frumkvæði bænda?
Ekki þarf lengi að leita fanga til að
verða þess áskynja að þau sem starfa
að ræktunarmálum, landgræðslu,
skógrækt og öðrum landbótum,
gagnrýna fyrirkomulag beitarmála
á Íslandi hart. Þar er þess óskað að
sauðfjárbændur taki sjálfir frum-
kvæðið um að hvergi gangi fé á landi
sem ekki þolir beit. Spurt er hvort
stjórnvöld vilji áfram styðja við
sauðfjárræktina ef beitarmál eiga að
vera óbreytt með þeirri ofbeit sem
sé staðreynd. Reyndar sé endurskoð-
un búvörulaga fram undan og vilji
stjórnvalda hljóti að koma þar fram.
Sauðfé beitt á illa farin landsvæði
Þrátt fyrir að allt að 40% lands séu illa farin vegna jarðvegseyðingar eru engar takmarkanir á sauðfjárbeit. Mjög er horft til sjálfbærrar
nýtingar við lagasetningu um landgræðslu. Lengi hefur sú viðleitni þó brotnað á ólíku hagsmunamati bænda og annarra hagsmunaaðila.
● Lítill afréttur– Almenningur– norðan við Þórsmörk er aftur og aftur
nefndur þegar spurt er um álitamálið sem beit á einstökum land-
svæðum er. Deilur um beit á afréttinum eiga sér áratuga langa sögu,
en árið 1990 var gerður samningur á milli Landgræðslunnar og
Vestur-Eyfellinga um beitarfriðun Almenninga. Friðun og landbætur
sem bændur unnu með tilstyrk Landgræðslunnar bættu ástand af-
réttarins mikið.
● Árið 2011 mat Landbúnaðarháskóli Íslands beitarþol afréttarins. Fram
kom að 91% landsins væri ógróið, og gróna landið að mestu klætt
mosa. Jarðvegsrof væri mikið og töluverð aska frá eldgosunum 2010
og 2011. Á slíku landi gæti beit hægt mjög á náttúrulegri gróðurfram-
vindu, var mat háskólamanna.
● Bændur í Vestur-Eyjafjallahreppi fluttu fé í Almenninga á ný sumarið
2012. Landgræðslan hefur lagt fram það mat að líklega sé úrskurður
Óbyggðanefndar um að ríkið ætti landið, en bændur beitarréttinn,
ástæðan. Bændur hafi talið að nytjar tryggðu betur áframhaldandi
beitarrétt– eða að eina ástæðan fyrir að friðun svæðisins lauk sé að
viðhalda fornum nýtingarrétti bænda.
● Það bendir í sömu átt að nóg er af beitilandi á láglendi Suðurlands
þar sem féð gæti bitið án þess að spilla landi, enda aðeins um 150
kindur að ræða eins og mál standa. Þeim má fjölga árið 2016 í 450.
Lítill afréttur kristallar flókið álitamál
AF FJALLI Gömul álitamál og ólíka hagsmuni um nýtingu lands verður að leysa ef árangur á að nást í að klæða örfoka land að
nýju. FRÉTTABLAÐIÐ/VILHELM
Það er
tími til kominn
að íslenskt
þjóðfélag
horfist í augu
við þennan
vanda sem felst
í nýtingu þessara svæða – og
taki á honum. Án þess verður
ný lagasetning fyrir land-
græðslu nánast markleysa.
Ólafur Arnalds, prófessor
Svavar Hávarðsson
svavar@frettabladid.is