Fréttablaðið - 27.12.2014, Page 66

Fréttablaðið - 27.12.2014, Page 66
27. desember 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 34 Svíþjóð Eistland Lettland Litháen Rússl. Pólland Þý sk al . Tékkland Slóvakía Austurríki Ungverjaland Rúmenía Moldova Úkraína Hvíta- Rússland Rússland EYSTRA- SALT SVARTA- HAF Krím Kíev Donetsk Moskva Minsk Vilníus Ríga Tallín Varsjá PÓLLAND-LITHÁEN 1619 Hvítu línurnar sýna útlínur núverandi ríkja Laust fyrir miðjan desember fór ég í nokkurra daga heimsókn til Vilníus, höfuðborgar Litháens, að horfa á leikhús og halda upp á afmæli. Litháar eru af einhverjum ástæðum sem enginn kann að skýra í fremstu röð í heiminum í leikhúslífi, við Íslendingar höfum fengið smjörþefinn af því með sýningum litháíska leikstjórans Rimas Tuminas sem setti upp einar fimm sýningar í Þjóðleikhúsinu kringum aldamótin síðustu. Á öðrum sviðum er Litháen svo sem ekki í fremstu röð, enda landið lítið og fámennt – þar búa rétt tæplega þrjár milljónir manna sem þýðir að Litháar eru í 35. sæti yfir þjóð- ir Evrópu. Að stærð er Litháen ögn ofar á lista en þó bara í 27. sæti, landið er ekki tveir þriðju af stærð Íslands, svo dæmi sé tekið. Þar sem ég sprangaði um götur Vilníus fór ekki hjá því að ég fyndi hve Litháar hafa miklar áhyggjur af smæð landsins, nú ríkir þar nefnilega mikill ótti við Rússa, lands- menn telja að í grimmri örvæntingu sinni yfir fallandi veraldargengi gæti Vladimír Pútín átt það til að reyna að gleðja landa sína með því að slá um sig í vestri, og víst er að hinn fámenni litháíski her yrði honum auðveld bráð ef Litháar hefðu ekki stigið það mikilvæga skref að ganga í NATO árið 2004. Og Litháar mega ekki til þess hugsa að lenda aftur á rússnesku yfirráðasvæði, þeir tóku sér sjálfstæði árið 1991 eftir að hafa verið undir rússneskum járnhæl öldum saman og bæði keisarar og seinna kommúnistar gerðu sitt ýtrasta til að bæla niður sjálft þjóðerni Litháa og gera úr þeim Rússa. Þegar ég var þarna á ferð höfðu Litháar kallað út sinn litla her til að sýna Pútín að þeir myndu berjast fram í rauðan dauðann ef hann sendi skriðdreka sína af stað. Sem betur fer er lík- lega lítil raunveruleg hætta á því og Litháar geta því aftur farið að helga sig hinu helsta áhyggjuefni sínu, sem er hvernig stendur á því að nágrannar þeirra bæði Lettar og Eist- ar hafa unnið Eurovision en þeir ekki. Nú skildist mér að þeir ætluðu að gera úrslitatilraun til að vinna! Tvískinnungur í sögunni Auðvitað á maður ekki að fella dóma um fólk og hvað þá þjóðir eftir aðeins nokkurra daga kynni. En þessa daga í desember sýndust mér Litháar allt í senn prúðir, kurteisir og viðkunnanlegir; þeir voru ekki uppáþrengj- andi, því hvernig mætti örlítil þjóð sem lengi hefur verið verið pínd af stórveldi vera uppáþrengjandi og oflætisfull? Hún lærir að lifa af og fara sínar eigin leiðir ekki með gassagangi. En Litháar leyna raunar á sér. Þessi litla þjóð í þessu litla landi (þótt Litháar sjálfir séu raunar áberandi hávaxið fólk í holdinu), hún réð einu sinni yfir stærsta ríki Evrópu og stýrði þá öðrum þjóðum, þar á meðal stórum hópum Rússa, af sama þrótti og Rússar stýrðu þeim seinna – en vissulega þó ekki af þeirri sömu hörku og Rússar sýndu þeim. Það ríkir sem sé afar undarlegur tví- skinnungur í litháískri sögu – Litháen er smáríkið sem varð stórveldi sem varð aftur smáríki. Og fyrir þessum flækjum þóttist ég finna þar sem ég gekk um götur í smá- borginni Vilníus sem ef til vill kannski hefði hugsanlega og mögulega getað orðið ein af stórborgum heimsins. Þjóðverjar stunda trúboð Litháar eru ein hinna svokölluðu baltnesku þjóða sem voru komnar til sögu í Eystra- saltslöndunum kringum Krists burð; tungu- málið er þó talið eiga sér töluvert eldri rót. Baltnesku málin eru skyld hinum slavnesku en aðskilnaður átti sér stað aftur í grárri forneskju og fátt þykir nú líkt með þeim. Meðan Germanir og síðan Slavar og loks víkingar fóru að mestu framhjá Eystrasalts- löndunum í sínu veraldarvafstri bjuggu Litháar nokkuð einangraðir í smáhópum í sínum þéttu skógum en um árið 1000 fer að spyrjast til ríkjamyndunar á svæðinu. Það ríki var ekki burðugt fyrstu áratugina og aldirnar; Litháar voru lengi skattskyldir fyrst Dönum en síðan Kænugarðsmönnum, þeim sem við myndum nú kalla Úkraínu- menn. Í Kíev eða Kænugarði var risið úkra- ínskt stórveldi og eitt mesta ríki Evrópu á 11tu öld, þá var hin rússneska Moskva ekki annað en fáfengilegt smáfurstadæmi. Og Úkraínumenn höfðu um stund ráð Litháa í hendi sér. Laust fyrir 1200 voru Litháar hins vegar farnir að eflast verulega og í skógunum var komið til sögunnar feikisterkt riddaralið sem ekki var lamb að leika sér við, jafnvel ekki fyrir hina öflugustu nágranna. Eftir að Mongólar komu svo að austan og knésettu Kænugarðsmenn um 1240 fóru Litháar að teygja áhrif sín í austur og suður inn á úkra- ínsku slétturnar. Í vestri höfðu þá dúkkað upp nýir og hættulegir óvinir, þýskar ridd- arareglur herskárra bráðdrepandi munka sem höfðu á endanum lagt undir sig Eist- land og Lettland og vildu nú Litháen líka, og tókust þungbrynj- aðir riddarar á stórum stríðsfákum á í skóg- unum næstu áratug- ina. Þjóðverjar töldu sig stunda trúboð ekki síður en landvinn- inga, það merkilega við Litháa var nefni- lega að þeir voru enn heiðnir, sem kallað var, því þeir höfðu ekki undirgengist kristindóminn einir þjóða í Evrópu fyrir utan samískar þjóðir lengst í norðri. Í birki- skógunum þéttu voru gamlir frjósemisguðir enn við hestaheilsu og kunnastur þeirra þrumuguðinn Perkūnas sem gerði vilja Dievas æðstaguðs. Með þá félaga sér til aðstoðar þurftu Litháar ekki á Kristi að halda og voru þó ekki verra fólk en hverjir aðrir. Alveg óvænt fór nú í hönd stórveldistími fyrir Litháa þótt fáir væru. Árin 1316-1341 réð þar ríkjum Gediminas nokkur sem kall- aðist stórhertogi og stofnaði höfuðborgina Vilníus, Algirdas sonur hans lagði undir sig Kænugarð 1362 og virtist á góðri leið með að hirða hina vaxandi Moskvuborg líka þótt hann léti að endingu staðar numið skammt frá borginni eftir að hafa sest um hana tvisvar. Á hans dögum var Litháen líklega orðið víðlendasta ríki Evrópu þótt Litháar sjálfir væru ekki nema brot þeirra slav- nesku þegna sem þeir réðu í austri og suðri. Jogaíla sonur Algirdasar treysti svo Litháa enn í sessi þegar hann steig það óvænta skref 1386 að verða konungur Póllands. Varla þverfótað fyrir kirkjum Pólland hafði verið að eflast síðustu aldirn- ar en nú vildi svo til að konungslaust var í landinu. Landsmenn höfðu á stundum verið í nánu sambandi við Ungverja og því völdu pólskir aðalsmenn Jadwígu hina tíu ára dóttur Ungverjakóngs í hásætið og þegar hún var tólf ára var henni valinn að eigin- manni Jogaíla stórhertogi Litháens. Er þau gengu í hjónaband var hann 26 ára en hún 12 ára. Ætlun Pólverja var fyrst og fremst að fá sterka bandamenn gegn þýsku riddara- munkunum sem herjað höfðu á lendur þeirra ekki síður en Litháens, þótt Pólverjar hefðu tekið kristni þegar um árið 1000. Jogaíla þurfti að kosta því til að taka kristni ásamt sinni þjóð, svo hann fengi sest í hásætið við hlið hinnar barnungu Jadwígu. Að sönnu voru Litháar sagðir blóta í laumi lengi eftir að þeir voru opinberlega orðnir kristnir, áfram var heitið á Perkūnas til mannrauna í áratugi eða jafnvel aldir, en eftir að kristindómurinn festi loks sæmi- legar rætur gerðust Litháar hins vegar jafn kaþólskir og þeir höfðu verið heiðnir áður, að minnsta kosti opinberlega. Þegar ég gekk um Vilníus um daginn var varla þverfótað fyrir kirkjum og það voru heldur engar smá- kirkjur, heldur stórar höfuðkirkjur hver á fætur annarri, oft ekki nema svona 50 metr- ar á milli þeirra. Kristindómur Litháa kom ekki í veg fyrir að þeir héldu áfram að elda grátt silfur við þýsku riddaramunkana, tevt- ónsku riddarana, sem svo kölluðust núorðið, en enduðu loks með því að nefnast Prússar. Frá og með valdatíð Jogaíla og Jadwígu voru Pólland og Litháen nátengd. Frá miðri 15. öld var litið á þau sem bandalagsríki tveggja þjóða með sameiginlegan þjóðhöfð- ingja. Litháar lögðu alltaf mikla áherslu á að þeir væru í alla staði jafnokar Pólverja í ríkinu, enda voru það þeir sem höfðu náð mestöllum lendum hins sameiginlega ríkis í austri og suðri – einu sinni náðu þeir allt til Svartahafs. En með tímanum fór litháíski aðallinn reyndar að taka upp pólska siði og pólska tungu í vaxandi mæli, ástæðan var einfaldlega sú að Pólverjar voru mun fjöl- mennari en Litháar og hlutu því að verða ráðandi er fram liðu stundir. En lengst af gættu Litháar sjálfstæðis síns og litháísk alþýða blandaði aldrei um of geði við hina pólsku. Árið 1569 voru ríkin formlega sam- einuð þótt enn væri kveðið á um að þjóðirn- ar tvær væru sjálfstæðar, þetta skref töldu Litháar sig verða að stíga til að sporna við uppgangi hættulegs granna í austri. Framtíðin virtist björt Það voru Rússar. Það hafði tekið Rússa margar aldir að ná sér eftir hervirki Mong- óla en nú var mannfjöldinn á sléttunum eystra farinn að segja til sín. Moskva sank- aði að sér æ fleiri rússneskum hertoga- dæmum og gerði að sínum. Árið 1547 tók stórhertoginn Ívan grimmi sér keisaranafn og þótti skima skörpum augum á sérhverja landspildu utan landamerkja sinna, rétt eins og Pútín gerir núna. Athyglisvert er að í Pól- landi-Litháen voru um tíma uppi hugmyndir um að koma á nánu bandalagi við Rússa og Ívani grimma var til dæmis gert ljóst að því yrði vel tekið ef hann sæktist eftir krúnunni í sambandsríkinu í vestri. En Ívan hafnaði því, þar sem hann var of stoltur til að biðja um konungstign, hann vildi láta ganga bón- arveg að sér. Og svo mun honum ekki hafa litist á þá bliku að skilyrði fyrir sameiningu Rússlands og Póllands-Litháens væri að það síðarnefnda fengi að halda trúfrelsi sínu. Meira andans frelsi, þar á meðal trúfrelsi, þótti nefnilega einkenna Pólland-Litháen en flest önnur Evrópulönd um þær mundir, og frelsi hefur sjaldan verið sérstakt áhugamál Kremlarherra, hvaða hugmyndafræði sem þeir þykjast annars aðhyllast. Ekki kom að sinni til stórkostlegs upp- gjörs milli Rússa annars vegar og Pólverja og Litháa hins vegar. Í byrjun 17. aldar var tvíríkið upp á sitt víðáttumesta, sannkallað stórveldi, og skyggði að stærð og fólksfjölda á öll stórveldin í Vestur-Evrópu. Framtíðin virtist björt fyrir hina hávöxnu stoltaralegu Litháa. Og það sem hefði getað orðið, það er sú flókna hugsun sem maður rekst á hvar- vetna á götum Vilníus. Hvernig á því stóð að þetta gríðarmikla ríki, er virtist svo öflugt, skyldi svo hrynja til grunna á fáum áratug- um, og nú stendur eftir smáþjóð númer 35 í Evrópu, sú saga verður að bíða betri tíma – og nýs árs. Gleðilegs nýs árs! SMÁRÍKIÐ SEM VARÐ STÓRVELDI SEM VARÐ SMÁRÍKI FLÆKJUSAGA Illugi Jökulsson fór í heimsókn til Vilníus, höfuð- borgar Lithá- ens, og fann þar fyrir mikl- um flækju- sögum, enda saga landsins óvenjuleg í meira lagi. RIDDARAR Það var svolítill Indíánabragur á litháísku riddurunum og dátunum með fjaðraskrautið sitt.

x

Fréttablaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.