Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 10

Náttúrufræðingurinn
74
tíma á þróunarferlinum hefur ilm-
björk orðið ferlitna; hún hefur 56
litninga í hverri frumu meðan ýmsar
aðrar tegundir innan birkiættkvísl-
arinnar, t.d. fjalldrapi og hengibjörk
(Betula pendula Roth.), eru tvílitna
með 28 litninga. Vegna þess að
foreldrategundirnar, ilmbjörk og
fjalldrapi, hafa ólíka litningatölu
er frjósemi afkvæma þeirra, blend-
inganna, verulega skert. Líkur eru
á því að kynfrumur sem þrílitna
planta myndar verði gallaðar12 en
það getur leitt til vansköpunar eða
dauða. Því má búast við minni
frjókornaframleiðslu og afbrigðileg-
um frjókornum hjá blendingunum
(4. og 6. mynd).
Stærð og hlutföll
Við áttum von á að stærðarmælingar
á frjókornum blendinganna sýndu
sérstöðu þeirra, sérstaklega mikinn
breytileika í stærð sem þá hefði
komið fram sem hátt staðalfrávik
í 1. töflu (SD). Mælingar voru hins
vegar aðeins gerðar á „eðlilegum“
frjókornum með þremur frjópípu-
götum en hjá blendingunum höfðu
flest áberandi stór frjókorn fjögur
eða fimm frjópípugöt og þau sem
voru mjög smá voru oft ekki með
nema eitt eða tvö. Eðlilegu frjókorn-
in reyndust því ekki vera mjög
breytileg í stærð og meðalstærð
þeirra var ekki mitt á milli fjall-
drapa og ilmbjarkar, eins og e.t.v.
hefði mátt vænta, heldur svipuð að
stærð og fjalldrapafrjókornin. Dýpt
frjópípugatsins hjá blendingunum
er aftur á móti að meðaltali svipuð
og hjá ilmbjörkinni (1. tafla) en lítið
þvermál og mikil umgjörð um götin
leiðir til þess að blendingafrjókorn-
in verða oft sérkennilega „þríhyrnd“
(2. mynd). Við frjógreiningu hafa
birkifrjókorn með þessa lögun
venjulega verið talin með hávöxnu
birki (e. tree-birch), sem hér á landi
er aðeins ilmbjörk. Frjógreiningar
þar sem greint hefur verið á milli
fjalldrapa- og ilmbjarkarfrjókorna
út frá útlitseinkennum fremur en
stærð hafa því að líkindum talið
frjókorn þrílitna blendinga með
ilmbjarkarfrjókornum.
Afbrigðileg frjókorn
Niðurstöður úr talningu afbrigði-
legra frjókorna sýndu að hátt hlut-
fall af frjókornum blendinganna
hefur sýnileg frávik frá því útliti
frjókorna sem talið er eðlilegt eða
dæmigert fyrir þessar tegundir (6.
mynd). Sum þessara útlitseinkenna,
sérstaklega fjöldi frjópípugata, eru
þess eðlis að þau varðveitast mjög
vel og sjást því í frjókornasýnum
sem tekin eru úr fornum setlögum
eða mó.
Möguleg nýting niðurstaðna
Í rannsóknum á sögu loftslags- og
gróðurfarsbreytinga eru frjókorn úr
seti og mó mikið notuð. Birki hefur
komið mikið við sögu í gróðurbreyt-
ingum á norðlægum slóðum síðustu
árþúsundin en sums staðar hefur
reynst erfitt að skera úr um hvort
þau frjókorn sem finnast séu af
fjalldrapa eða ilmbjörk. Mælingar
á stærð og hlutföllum frjókorna af
lifandi plöntum beggja tegunda geta
hjálpað til við að greina þau að.
Menn hafa líka velt því fyrir sér
hvenær og hvers vegna tegund-
irnar tvær hafa blandast á Íslandi.
Var birkið sem barst hingað í lok
ísaldar jafn lágt og kræklótt og
nú sést? Fyrst við getum þekkt
einkenni á frjókornum þrílitna
blendinga ilmbjarkar og fjalldrapa
má leita að þeim í frjókornasýnum
sem tekin eru úr gömlum jarðvegi.
Við höfum því möguleika á að sjá
hvort tegundirnar hafa blandast frá
upphafi og hvort það gerðist jafnt
og þétt eða í hrinum. Ef við finnum
að þrílitna blendingar hafi verið
fleiri á einu tímabili en öðru þá má
reyna að tengja það við veðurfar
eða aðra þætti sem skipt geta máli.
Við ættum því að verða nokkru
fróðari um eiginleika íslenska birkis-
ins. Sá hópur sem stóð að þessari
rannsókn vinnur nú að rannsókn
á birkifrjókornum úr mólögum frá
því fyrir 7–10 þúsund árum sem
vonandi verður til þess að skýra
þætti í sögu birkis á Íslandi.
6. mynd. Dæmi um frjókorn frá þrílitna blendingi ilmbjarkar og fjalldrapa. – An example
of pollen grains from a triploid Betula hybrid.