Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 17

81
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Uppgangur tilrauna-
dýrafræði í Bretlandi
– á þriðja áratug 20. aldar
Steindór J. Erlingsson
Náttúrufræðingurinn 77 (3–4), bls. 81–92, 2009
Forsagan
Þrátt fyrir nýgræðingsstöðu til-
raunadýrafræðinnar í upphafi þriðja
áratugarins var hún svo sannarlega
á dagskrá innan breskrar dýrafræði.
Þetta kom greinilega í ljós í forseta-
ræðunni sem James H. Ashworth
(1874–1936) hélt fyrir dýrafræðideild
Breska vísindaeflingarfélagsins (Brit-
ish Association for the Advance-
ment of Science, BAAS) á þingi
félagsins í Liverpool síðla sumars
árið 1923. Meðal þess sem Ashworth
ræddi um voru helstu framfarir
sem orðið höfðu innan dýrafræð-
innar frá því að félagið hélt síðast
þing í Liverpool árið 1896. Síðan þá
höfðu komið fram á sjónarsviðið
tvær meiriháttar nýjungar innan
dýrafræðinnar og voru að hluta til
viðbragð við því sem sumum dýra-
fræðingum þótti yfirþyrmandi áhrif
formfræðinnar (morphology).4 Men-
delsk erfðafræði var önnur þessara
nýjunga, en hin var uppgangur líf-
eðlisfræðilegra nálgana innan dýra-
fræðinnar. Upphaf tilraunadýrafræð-
innar rakti Ashworth til rannsókna
þýsku dýrafræðinganna Wilhelms
Roux (1850–1924) og Hans Driesch
(4. mynd) á tveggja fruma fóstrum
í froskum og ígulkerum, sem þeir
birtu í kringum 1890.5 Rannsóknir
tvímenninganna voru síðan aðallega
þróaðar í Bandaríkjunum af dýra-
fræðingum eins og Thomas Hunt
Morgan (5. mynd) og Jacques Loeb
„Dýrafræðin hefur hingað til að mestu, ef ekki alfarið, fengist við að greiða
úr þráðum þróunarkenningarinnar með beinum athugunum eða form-
fræðilegum aðferðum.“ Þessi orð lét breski lífeðlisfræðingurinn og nóbels-
verðlaunahafinn A.V. Hill falla í fyrirlestri 16. október 1923 (1. mynd). Hill
taldi nauðsynlegt fyrir dýrafræðinga að vinda ofan af þessari ofuráherslu
á formfræði því fræðigreinin yrði „óhjákvæmilega að horfa til tilrauna“ ef
hún hygðist tryggja framtíð sína.1 Ummæli Hills varpa skýru ljósi á stöðu
breskrar dýrafræði í upphafi þriðja áratugar síðustu aldar. Tilraunadýra-
fræði (experimental zoology), sem í þessari umfjöllun er samheiti fyrir t.d.
tilraunaþroskunarfræði (experimental embryology), almenna lífeðlisfræði
(general physiology) og samanburðarlífeðlisfræði (comparative physiology),
hóf göngu sína sem sjálfstæð fræðigrein á síðasta áratug 19. aldar. Fyrir
þann tíma höfðu náttúrufræðingar þó að einhverju leyti stuðst við tilraunir
í rannsóknum sínum, þar á meðal Charles Darwin (2. mynd) og þýski dýra-
fræðingurinn Ernst Haeckel (3. mynd),2,3 sem var einn kunnasti talsmaður
þróunarkenningar á síðari hluta 19. aldar. Í upphafi var tilraunadýrafræðin
aðallega þróuð í Þýskalandi og Bandaríkjunum og hafa fyrirliggjandi rann-
sóknir nánast alfarið einblínt á þessi lönd. Þar til ég hóf rannsóknir mínar
höfðu vísindasagnfræðingar því að mestu leitt innreið tilraunadýrafræðinn-
ar í Bretlandi hjá sér. Af ýmsum ástæðum náði þessi undirgrein líffræðinnar
ekki að skjóta varanlegum rótum þar í landi fyrr en árið 1920, þegar Breska
sjávarlíffræðifélagið (Marine Biological Association of the United Kingdom,
MBA) bætti lífeðlisfræðirannsóknastofu við rannsóknastöð félagsins í
Plymouth, en aðalhvatamaður byggingarinnar var dýrafræðingurinn og
athafnamaðurinn George P. Bidder (1863–1954).
Þegar Hill flutti áðurnefndan fyrirlestur var varla farið að bera á áhrifum
rannsóknastofunnar, en í sama mánuði dró enn til tíðinda því þá kom út
fyrsta hefti British Journal of Experimental Biology (BJEB), sem var nánast
eingöngu helgað tilraunadýrafræði. Að baki tímaritinu stóðu erfðafræðing-
urinn Francis A.E. Crew (1886–1973), dýrafræðingarnir Lancelot Hogben
(1895–1975), Julian S. Huxley (1887–1975) og nokkrir félagar þeirra. Tveimur
mánuðum síðar stóð sami hópur fyrir stofnun Tilraunalíffræðifélagsins
(Society for Experimental Biology, SEB). Í greininni ætla ég að fjalla um upp-
haf þessara þriggja lykilstofnana innan breskrar tilraunadýrafræði og þátt
þeirra í að festa fræðigreinina varanlega í sessi í Bretlandi. Enn fremur mun
ég velta fyrir mér hvort breskir tilraunadýrafræðingar voru í uppreisn gegn
formfræðinni, eins og vísindasagnfræðingurinn Garland Allen telur að hafi
verið raunin í Bandaríkjunum. En fyrst þarf að huga aðeins að forsögunni.
Ritrýnd grein