Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 25

89
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
héldu áfram að binda trúss sitt við
formfræðina. Sex árum síðar brugð-
ust vísindasagnfræðingarnir Jane
Maienschein, Ronald Rainger og
Keith Benson á mjög gagnrýninn
hátt við tilgátu Allens. Í inngangi að
greinunum bentu þau á að breyting-
arnar sem dýrafræðin fór í gegnum
um aldamótin 1900 hafi ekki falið í
sér byltingu heldur hafi verið um
að ræða hægfara breytingu.65 Allar
götur síðan hafa ýmsir vísindasagn-
fræðingar lagt sín lóð á vogarskál-
arnar og virðist nokkuð ljóst að
uppgangur tilraunadýrafræðinnar
hafi verið blæbrigðaríkari en tilgáta
Allens gaf til kynna.66–68 Í þessum
síðasta hluta ætla ég að varpa frek-
ara ljósi á þessa umræðu.
Eins og fram hefur komið lagði
ritnefnd BJEB áherslu á, þegar til-
kynnt var um útgáfu tímaritsins, að
birtar yrðu greinar formfræðilegs
eðlis ef þær vörpuðu ljósi á gefin
tilraunavandmál. Af þessum sökum
birtust 10 formfræðilegar greinar í
tveimur fyrstu árgöngum tímarits-
ins. Þegar Gray tók við ritstjórastarf-
inu breytti hann ritstjórnarstefnu
tímaritsins m.a. á þann veg að engar
formfræðilegar greinar birtust eftir
að hann tók við starfinu. Eftir stendur
spurningin hvort brotthvarf slíkra
greina endurspeglaði andúð Grays
á formfræðinni eða þá staðreynd að
þær áttu heima í öðrum tímaritum. Í
þessu samhengi er fróðlegt að skoða
tvær greinar, aðra eftir Gavin de
Beer (1899–1972),69 sem þá gegndi
lektorsstöðu við dýrafræðideildina í
Oxford, og hina eftir Gray, sem voru
einu þróunarfræðilegu greinarnar
sem birtust í BJEB.
Í grein sinni lýsti Gray ýmsum
tilraunum sem hann framkvæmdi
til þess að varpa ljósi á þátt vatns í
þróun hryggdýra. Þær sýndu meðal
annars: 1) vatn er 80% af líkams-
þyngd hryggdýra, 2) húð og egg
froskdýra eru í dýnamísku jafnvægi
við umhverfið, eins og hjá fiskum,
og 3) húð og egg skriðdýra eru í
kyrrstæðu jafnvægi við umhverfið.
Af þessu má ráða að hæfileikinn
til að halda vatni í líkamanum
kom fram eftir að landhryggdýr
komu fram á sjónarsviðið. Í grein
de Beer, sem fjallaði um þróun
heiladingulsins, byrjaði hann á því
að lýsa heiladingli spendýra. Að
því loknu fjallaði hann um þroskun
hans og var það undarfari ítar-
legrar umfjöllunar um þróunarferil
(phylogeny) líffærisins, sem rakinn
var frá amphioxus, frumstæðasta
seildýrinu, upp í gegnum undir-
fylkingu hryggdýra. Í niðurlagi
greinarinnar gerði de Beer tilraun
til þess að varpa ljósi á þróunarsögu
heiladingulsins.70 Sláandi munur er
á greinunum. Gray byggði allar niður-
stöður sínar á lífeðlisfræðilegum
tilraunum og sá jafnvel ástæðu til
að enda greinina á því að „benda
á að fyrirliggjandi gögn byggjast
alfarið á tilraunum“,71 en de Beer
notaði formfræði til þess að búa til
þróunartré. Þessi ólíka nálgun gæti
gefið til kynna að Gray hafi ekki
verið eins jákvæður í garð form-
fræði og fyrri ritnefnd BJEB.
Ef sú er raunin þá var hér á ferð-
inni stuðningur við yfirlýsingar
sem mann- og líffærafræðingurinn
G. Elliot Smith (1871–1937) setti
fram í ritdómi um formfræðirit E.S.
Goodrich (1868–1946), yfirmanns
dýrafræðideildarinnar í Oxford,
Studies on the Structure and Develop-
ment of Vertebrates (1930).72 Ítarlegur
ritdómur Smiths var í senn úttekt á
bókinni og varnarræða fyrir form-
fræðina. Hann lagði áherslu á að
allir sem hefðu áhuga á „dýrafræði
og steingervingafræði ættu að vera
þakklátir fyrir þessa gríðarlega
gagnlegu bók“. Smith þótti þar
skjóta skökku við að aðferðafræð-
in sem Goodrich notaði við rann-
sóknir sínar, og hafði á liðinni öld
verið grundvöllur mestu byltingar
í skilningi mannsins á sjálfum sér
og stöðu sinni í náttúrunni, var
um þessar mundir „fyrirlitin og
útilokuð af fjölda líffræðinga“. Það
var að mati Smiths skylda allra
raunvísinda að skapa sér traustan
formfræðilegan grunn. Hann sagði
eðlis-, efna- og steingervingafræð-
inga ekki eyða tíma sínum í að gera
lítið úr formfræðirannsóknum, en
fjöldi líffræðinga vildi hins vegar
„hafna verkfærinu“ sem Darwin
lagði til grundvallar sinni bylting-
arkenndu kenningu. Þvert á það
sem hann taldi almennt viðhorf
meðal dýrafræðinga lagði Smith
áherslu á að formfræðirannsóknir
væru hvorki „komnar í þrot“ né
„árangurslausar“, því staðreyndin
var sú að „nánast hver einasta líf-
eðlisfræðilega uppgötvun opnaði
nýjar lendur fyrir formfræðina“. En
meðan tilraunadýrafræðingar halda
áfram að leiða hjá sér þróunarferla
og samsvörun (homology) mun, að
mati Smiths, halda áfram að hlaðast
upp „mikið magn rangra ályktana“
innan greinarinnar.73
Sjónarmið Smiths komu mjög
flatt upp á Gray og brást hann
við ritdómnum í bréfi sem birtist
í Nature. Gray taldi fáa ósnortna
af lýsingu Smiths á þessum nafn-
lausa hópi líffræðinga sem þjást af
formfræðifælni (morpholophobia).
Staðreyndin var hins vegar sú að
ástandið var ekki nærri eins dökkt
og Smith gaf til kynna, því „þrátt
fyrir ákafa og víðtæka leit, hefur
mér ekki tekist að uppgötva nein
raunveruleg tilfelli þessa óheppi-
lega sjúkdóms“. Jafnvel þótt fælnin
væri til staðar í Bretlandi átti hún,
að mati Grays, ekki rétt á sér þar
sem lokatakmark formfræðinga og
lífeðlisfræðinga er hið sama, þ.e. að
skilja hvernig ólíkir hlutar lífver-
unnar stuðla að virkni hennar og
hvernig þróunin breytir lífverunum
smátt og smátt. Með þetta sameigin-
lega markmið í huga færði Gray
rök fyrir því að „formfræðingurinn
(í hefðbundnum skilningi) hefur
miðlað og heldur áfram að miðla
fyllri skrá samhangandi staðreynda
en yngri samstarfsmaður hans á
tilraunastofunni getur vænst að
fá áorkað á komandi árum“. Af
þessum sökum átti Gray sér þá ósk
heitasta að formfræði og tilrauna-
dýrafræði yrðu aldrei taldar útiloka
hvor aðra, þar sem „tilraunir standa
ekki einar og sér; þær eru ein-
ungis viðbótarvopn í líffræðilega
vopnabúrinu“.74
Af þessu má ráða að Gray var
sammála Hogben, Crew, Huxley og
félögum þeirra í gömlu ritnefndinni
um gagnkvæmt mikilvægi form-
fræði og tilraunadýrafræði, nokkuð