Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 32

Náttúrufræðingurinn
96
við það að hrauná rann út úr gíg-
num í lengri tíma og myndaði eins
konar farveg (3. mynd). Elsta tröðin
sem enn sést liggur niður hjá Kald-
árseli og hefur myndast meðan aðal-
hraunið rann niður hjá Ásfjalli til
Hafnarfjarðar. Hún nefnist Lambagjá,
svo sem fyrr er nefnt. Búrfellsgjá og
Selgjá eru yngri hraun traðir, en þær
eru í hraunstraumnum sem rann
niður með Vífilsstaðahlíð. Yngst er
svonefnd Kringlóttagjá en hún er
sunnan við Búrfellsgíg og hefur orð-
ið til í lokahrinum gossins. Þessar
gjár eru af allt öðrum toga en gjárnar
sem þverskera hraunið í grennd við
Hjallamisgengið, svo sem Hrafnagjá
og Vatnsgjá sem hafa myndast við
jarðhræringar og brot af þeirra völd-
um.
Búrfellsgjá á fáa sína líka á land-
inu. Næst gígnum, þar sem halli er
mikill, er hún þröng (20–30 m) og
með bröttum veggjum (hin eiginlega
Búrfellsgjá) en er niður á jafnsléttu
kemur verður hrauntröðin lægri
og víðari. Þar sem Hjallamisgengið
liggur yfir hraunið eru gapandi
sprungur og stallar. Þar er Hrafnagjá,
en við hana skiptir hrauntröðin um
nafn og heitir Selgjá þar utan við.
Búrfellsgjá og Selgjá eru yfir 200
m breiðar þar sem þær eru breið-
astar. Vegna síðari tíma höggunar og
landsigs í grennd við Búrfell liggur
Selgjá nú ofar í landi en Búrfellsgjá.
Veggir traðanna eru oft 5–10 m
háir og sums staðar þverhníptir og
slútandi þannig að víða eru skjól og
skútar sem þóttu fyrrum ágætt af-
drep fyrir sauðfé í vondum veðrum.
Við utanverða Selgjá eru veggirnir
þó lægri. Undir þeim er einnig fjöldi
gamalla seljarústa og minja um
forna búskaparhætti.
Hraunhellar
Neðan við Selgjá hefur hrauná
runnið áfram á yfirborði, en einnig
í rásum undir storknuðu yfirborði
hraunsins. Þar eru fjölmargir skút-
ar og hraunhellar. Samkvæmt skil-
greiningu er talað um hraunhelli ef
hann er meira en 20 m langur og
manngengur, en annars er talað um
skúta.8,9 Hraunhellum má skipta í
nokkra flokka eftir því hvernig þeir
mynduðust; hraunrásarhella, gíg-
hella, hraunbólur, sprunguhella o.fl.
Í Búrfellshrauni eru nær allir þeir
hellar sem ná máli hraunrásarhellar.
Skútarnir í hrauninu eru ýmist í
hraunrásum, undir hraunbólum eða
myndaðir á annan hátt. Hraunrás-
arhellar eru orðnir til við rennsli
hrauns í hraunrás undir storknuðu
yfirborði. Þegar kvika berst ekki
lengur til hraunrásarinnar getur hún
tæmt sig ef landhalli er nægilegur
og þá myndast hellir. Oft er þakið
svo þunnt að það hrynur ofan í
hraunrásina og því stundum erfitt
að segja til um hvar einn hellir endar
og annar hefst.
Margir hraunhellar eru þekktir
í Búrfellshrauni. Í hinni miklu
hellabók Björns Hróarssonar9 eru
nafngreindir 13 hellar og skútar
í hrauninu (2. tafla) en þó munu
þeir vera fleiri.
2. tafla. Þekktir hraunhellar í Búrfellshrauni. – Lava caves in Búrfellshraun.9
3. mynd. Horft niður eftir Búrfellsgjá. – The Búrfellsgjá lava channel. Ljósm./Photo:
Ingibjörg Kaldal.
Nafn hellis
– Name of cave
Lengd (m)
– Length (m)
Athugasemdir
– Comments
Kaldárselshellar Nokkrar hraunbólur, fjárskjól
Hreiðrið
Ketshellir 30 Í Smyrlabúðarhrauni
Kershellir/Hvatshellir 50 Í Smyrlabúðarhrauni
Setbergsselshellir 15
Þorsteinshellir (Sauðahellirinn syðri)
Selgjárhellir (Skátahellir syðri) 237
Skátahellir nyrðri Skúti
Vífilsstaðahellir 22 Maríuhellar
Urriðakotshellir 22 Maríuhellar
Draugahellir 80 Maríuhellar
Jónshellir (Jónshellar) 79
Hraunsholtshellir (Arneshellir) Skúti