Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 33

97
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Maríuhellar
Maríuhellar er samheiti á hellum í
hrauninu á landamerkjum Urriða-
vatns (Urriðakots) og Vífilsstaða rétt
við veginn upp í Heiðmörk (4. og
5. mynd). Björn Hróarsson8,9 lýsir
stuttlega þremur hellum á þessum
slóðum, Vífilsstaðahelli, Urriðakots-
helli og Draugahelli; auk þess minn-
ist hann á fjórða hellinn, Jósefshelli.
Samheitin Vífilsstaðahellar, Fjár-
hellrar, Vífilsstaðafjárhellrar og
Urriðakotsfjárhellrar hafa einnig
sést á prenti um þessa hella. Nafnið
Maríuhellar virðist gamalt eins og
fram kemur í landamerkjalýsingu
Urriðakots sem dagsett er 20. sept-
ember 1834 og birt er í riti Guðlaugs
R. Guðmundssonar um örnefni og
leiðir í landi Garðabæjar:
„Urriðakot á hálfa Fjárhellra mót
Vífilsstöðum sem fyrrum hjetu
Maríuhellrar, fram í vörðuna sín
megin á Norðurhellragjárbarmi,
og í stóra steininn á fremmsta
Tjarnholtinu með grasþúfu uppá,
þaðan heimleiðis í vörðuna á
miðri Þverhlíðinni, þaðan í vörð-
una á Flóðahjallatánni, úr henni í
Álptatanga, þaðan í hellu sem er
í miðjum Hrauntanganum, köll-
uð Sílingarhella, úr henni í upp-
mjóan háan klett með klofavörðu
upp á sín megin Stórakróks og í
gamlar fjárréttargrjótgirðingar í
Moldarhrauni, og upp í áður-
nefnda Urriðakotsfjárhellra.“10
Þessi lýsing var þinglesin 1890
en þá gerði umboðsmaður Garða-
kirkju eftirfarandi athugasemd um
leið og hann skrifaði undir skjalið:
„Landamerkjaskrá þessa samþykki
jeg fyrir hönd Garðakirkju, að öðru
leyti en því að Maríuhellrar (nú
Vífilsstaðahellrar) eru samkvæmt
máldögum eign Vífilsstaða svo sem
jeg hefi lýst yfir þar sem jeg hefi
skráð það sem Vífilsstaðir eiga sjer-
staklega“. Af þessu skjali má ljóst
vera að Maríuhellanafnið er gamalt
og að ósamkomulag hafi ríkt um
eignarhald á hellunum.
Engar sagnir fylgja þessari nafn-
gift en Maríuvellir (Maríuflöt) eru
milli hrauns og hlíðar þarna skammt
frá, þar sem bílastæði eru nú. Mörg
dæmi eru um það að Maríuörnefni
tengist kirkjum sem helgaðar voru
guðsmóðurinni. Í Múlafjalli í Kjós
er t.d. hellir sem nefnist Maríuhellir
og á Reynivöllum er Maríukirkja. Í
máldaga frá 1397 segir að kirkjan
eigi: „… sauðahöfn í Múlafjalli og
skjól í Maríuhelli og skal sá telja
eftir hverja hríð er í Múla býr.“11
Þetta þýðir að bóndinn í Múla átti
að telja kindurnar við Maríuhelli
eftir hvert hríðarveður, vafalaust
til gæta þess að enga vantaði.
Reynivallakirkja átti einnig sölva-
fjöru þar sem heitir Maríusker og
rétt til kolagerðar á Maríuhjalla
í Ingunnarstaðaskógi í Brynjudal.
Þarna virðast ótvíræð tengsl kirkju
og örnefnis. Vífilsstaðir voru lengi
í eigu Garðakirkju en hún er helg-
uð Pétri postula svo ekki er nafnið
þaðan runnið. Garðakirkja eign-
aðist jörðina 1558 en þar áður
hafði hún lengi tilheyrt Viðeyjar-
klaustri.12 Kirkjan og klaustrið í
Viðey voru helguð Maríu mey og
því er líklegast að nafn hellanna sé
frá þeim tíma er þeir voru eign og
hlunnindi klaustursins. Ekki er vit-
að hvenær Vífilsstaðir féllu undir
Viðey en klaustrið þar var stofnað
um 1225 og starfaði til siðaskipta.
Maríuhellanafnið gæti því verið
frá 13. öld.
Maríuhellarnir þrír eru rétt við
bílveginn og í sömu hraunrás svo
í augum sumra hellarannsókna-
manna er hér um einn þrískiptan
helli að ræða sem alls er 150–160 m
langur ef mælt er eftir meginlínu
(5. mynd). Þarna er hægt að ganga
ofan í allmikið niðurfall um 15 vel
hlaðin hraunhelluþrep. Þar niðri
eru tveir víðir hellismunnar hvor
gegnt öðrum. Niðurfallið virðist
vera gamall viðmiðunarpunktur á
landamerkjum Urriðakots (Urriða-
vatns) og Vífilsstaða.
Urriðakotshellir gengur suður frá
niðurfallinu (4. og 5. mynd). Hann
er víðastur yst en dregst saman og
lækkar innar. Auðvelt er að komast
22 m inn en þá taka við þröng göng
sem ekki verður skriðið í. Gat er
á hellisþaki. Þarna átti Urriðakot
fjárból.
Vífilsstaðahellir gengur til norð-
vesturs frá niðurfallinu (5. mynd).
Aðeins 22 m eru á milli hellanna.
Hann er 22 m langur undir þaki,
fallega hvelfdur og 3–4 m á hæð.
Hann er mun rúmbetri en Urriða-
kotshellirinn þótt lengdin sé sú
sama. Þröngur munni er þar við
hellisendann sem frá niðurfallinu
snýr og því hægt að ganga í gegn-
um hellinn. Talsvert tað var þar á
gólfinu fram eftir 20. öld en það var
4. mynd. Maríuhellar eru þrír hraunhellar í einni og sömu hraunrásinni. Hér sést inn í
dökkan munna Urriðakotshellis. – St. Mary caves. Ljósm./Photo: Hrund Ólafsdóttir.