Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 58

Náttúrufræðingurinn
122
þaðan til norðurs. Hin hrinan varð við norðurjaðar
Langjökuls og þar norður af. Stærsti skjálftinn varð
26. nóv. kl. 15:31. Hann fannst víða í Húnaþingi og
mældist 4,4 stig.
Halastjörnur
Í ársbyrjun sást á himni allbjört halastjarna sem kennd
er við ástralskan stjörnufræðing og halastjörnumann,
Róbert McNaught að nafni. Hann veitti henni fyrstur
athygli í ágúst 2006 meðan hún var enn langt utan við
braut jarðar en á hraðri siglingu í sólarátt. Í byrjun
janúar skartaði hún fallega á morgunhimni en raunar
var hægt að sjá hana að kvöldlagi einnig. Birta hennar
fór vaxandi dag frá degi en jafnframt nálgaðist hún sól
og varð því erfiðara að koma auga á hana. Stjarnan fór
langt inn fyrir braut Merkúríusar og var í sólnánd 12.
janúar. Um það leyti var birta hennar meiri en birta
Venusar þannig að hún sást þótt sól væri á lofti. Eftir
miðjan mánuð var halastjarnan komin vel suður fyrir
miðbaug himins og sást því ekki lengur frá Íslandi.
Í október birtist óvenjuleg halastjarna (ef halastjörnu
skyldi kalla) í stjörnumerkinu Perseusi. Stjarnan er
kennd við Edwin Holmes, enskan stjörnufræðing
sem uppgötvaði hana 1892. Hún gengur á tiltölulega
hringlaga braut og heldur sig jafnan á milli Mars og
Júpíters. Umferðar tími hennar er um 7 ár. Oftast er
hún svo dauf að hún greinist ekki nema í öflugum
sjónaukum jafnvel þegar hún er næst jörðu. Þann
24. október blossaði hún skyndilega upp og varð vel
sýnileg með berum augum í nokkrar vikur. Stjarnan
líktist meir hringlaga gufuhnoðra en stjörnu. Enginn
hali var sjáanlegur. Félagar í stjörnuskoðunarfélagi
Seltjarnarness fylgdust vel með halastjörnu Holmes
og Snævarr Guðmundsson náði af henni mörgum
ágætum myndum.
Meiri fróðleikur er um halastjörnurnar á vef Almanaks
Háskóla Íslands, sem Þorsteinn Sæmundsson stjörnu-
fræðingur heldur úti.
Gróðurfar
Gróður tók víða fremur snemma við sér og bera fór
á birkifrjóum í lofti strax fyrri hluta maímánaðar. Í
Reykjavík mældist frjómagn í lofti yfir sumarið vel yfir
meðallagi enda veðurfar lengst af hagstætt fyrir frjó-
dreifingu, langvarandi þurrkur og sólskin. Á Akureyri
var frjómagn í meðallagi og þar náði magn grasfrjóa
hámarki í ágúst, eða um mánuði síðar en í Reykjavík.
Mikil þurrkatíð í júní og júlí hafði veruleg áhrif á
gróður víða á landinu. Spretta var lítil og víða var gróð-
ur orðinn gulur og brunninn af þurrki um mitt sumar.
Þurrkurinn hafði enn fremur þau áhrif að nokkuð
var um gróðurbruna nálægt þéttbýli. Á Miðdalsheiði
ofan Reykjavíkur brann um 9 hektara land illa í lok
júní. Svæðið var gróið mosaþembu með stinnastör og
krækilyngi og búast má við að það taki hraungambrann
(Racomitrium lanuginosum), sem er ríkjandi mosategund
á svæðinu, mörg ár að mynda samfellda breiðu á ný.
Árlegur Surtseyjarleiðangur var farinn í júlí og
leiddi í ljós mikla fjölgun plöntutegunda annað árið í
röð. Merkasta fundinn má telja burknann þrílaufung
(Gymnocarpium dryopteris), sem er fremur algengur í
birkiskógum á vestan-, norðan- og austanverðu land-
inu.
Dýralíf á landi
Fregnir bárust um hinn illræmda spánarsnigil (Arion
lusitanicus) á fjórum stöðum á stór-Reykjavíkursvæð-
inu í lok sumars og virðist hann því hafa þolað þurrka-
tíð sumarsins vel. Snigillinn fannst einnig á áður
þekktum fundarstað á Ólafsfirði og því virðist sem
þessi vágestur, sem fyrst sást til árið 2003, sé að taka
sér bólfestu á Íslandi.
Í apríl fannst bjallan asparglytta (Phratora vitellinae)
í Skógrækt ríkisins að Mógilsá í Kollafirði annað árið í
röð. Bjallan er vel þekkt meindýr í Evrópu og lifir helst
á öspum og víði. Þegar komið var fram í júní voru
skemmdir af völdum bjöllunnar orðnar töluverðar í
skógræktinni og lauf víða uppétin, sérstaklega þar
sem skýlt var og trén uxu hvað þéttast. Bjallan er vel
fleyg og því má búast við að hún dreifi sér fljótt út
frá skógræktinni. Fullorðnar bjöllur vakna úr dvala
á vorin og leggjast á nýsprottin lauf og verpa eggjum
sínum á hýsilplönturnar. Lirfurnar taka síðan við og
geta gengið allnærri plöntunum. Fullvaxnar lirfur
yfirgefa trén og púpa sig niðri í jörðinni og á haustin
skríða fullorðnar bjöllur úr púpunum og leggjast í
vetrardvala.
Í árlegri vetrartalningu Náttúrufræðistofnunar á
fuglum, sem að þessu sinni fór fram í janúarbyrjun,
sáust tólf ernir og munu það vera fleiri en nokkru
sinni frá upphafi talninganna árið 1952. Veðurfar var
hagstætt erninum síðari hluta vetrar og vorið gaf enn
frekari fyrirheit um gott arnarvarp. Í maí var hins vegar
aðeins vitað um 33 hreiður, samanborið við 44 árin á
undan, og því ljóst að eingöngu um helmingur þeirra
64 para sem talin eru vera í stofninum verpti eggjum.
Halastjarna Holmes. Bjarta stjarnan til hægri er Mirfak í Perseusi
(Alfa Persei). Sjá má daufar fastastjörnur skína í gegnum hjúp hala-
stjörnunnar. Ljósm.: Snævarr Guðmundsson (10. nóvember 2007).