Málfregnir - 01.05.1992, Qupperneq 24

Ritfregnir
eftir Baldur Jónsson
íslenzkt orðtakasafn. Eftir Halldór
Halldórsson. 3. útgáfa aukin og endur-
skoðuð. íslenzk þjóðfræði. Almenna
bókafélagið. Reykjavík 1991. 569 bls.
Þetta er eitt af öndvegisritum okkar um
íslenskt mál og kemur nú út í þriðja
sinn. Það er fagnaðarefni að fá það í
hendur aukið og endurskoðað af höfundi
sjálfum og allt í einu bindi. Halldór
Halldórsson prófessor, sem stendur nú
á áttræðu, er öllum mönnum fróðari um
íslensk orðtök fyrr og síðar. Hann hóf
rannsóknir á þeim um 1950, og um það
efni fjaliaði doktorsrit hans, íslenzk
orðtök. Drög að rannsóknum á mynd-
hverfum orðtökum í íslenzku, sem kom
út í Reykjavík 1954. Hann treysti þá í
sessi heitið orðtak um það fyrirbæri sem
hér um ræðir, en áður var orðanotkun á
reiki og hugtakið illa afmarkað. Orðin
myndhverfur (d. metaforisk) og mynd-
hvörf (d. metafor) hafði hann búið til.
Myndhverf orðtök eru föst orðasambönd
sem hafa aðra merkingu en einstök orð
þeirra segja til um. Þegar maður er sagð-
ur draga ýsur dregur hann engar ýsur
heldur dottar.
Alkunna er hve mjög orðtökum hætt-
ir til að gangast í munni og ruglast. Sem
dæmi mætti nefna orðtakið *að stemma
stigu við e-u. Sú afbökun er reyndar
ekki til í bókinni, en heyrist þó oft. Lík-
legast er að þarna slái saman tveimur
orðtökum. Annað þeirra er eflaust að
stemma stigu fyrir e-ð (sbr. bls. 455) og
hins vegar líklega að reisa rönd við e-u
(sbr. bls. 384). Þeim sem eru í vafa um
rétta meðferð orðtaks er því ráðlagt að
fletta upp í íslenzku orðtakasafni. Þar
eru rakin helstu tilbrigði hvers orðtaks
ef því er að skipta, getið heimilda um
þau og elstu dæma og fylgja skýringar á
uppruna eða skýringartilgátur. Ritið er
því bæði stórfróðlegt og gagnlegt.
í þessari nýju útgáfu hefir verið bætt
við allmörgum orðtökum sem voru ekki
í fyrri útgáfum. Höfundur segir í for-
mála að þetta séu orðtök sem hann hafi
rannsakað síðan orðtakasafnið kom út í
fyrsta sinn 1968-1969. Sem dæmi um
viðbót má nefna hér orðtakið að koma
inn í myndina (bls. 341). Þess verður
ekki vart fyrr en eftir miðja þessa öld.
Ekki er við því að búast að íslenzkt
orðtakasafn sé alveg tæmandi. Ég nefni
hér fáein orðtök sem ég finn ekki í bók-
inni, flest mjög ung: það eru (mörg) Ijón
á veginum (úr biblíumáli), herða sultaról-
ina, fá grœnt Ijós (á e-ð),fá gula spjaldið,
vera á rauðu Ijósi, bjarga í horn.
Um orðtakið koma í mýflugumynd er
sagt (bls. 341) að það sé kunnugt úr
Vestur-Skaftafellssýslu og Rangárvalla-
sýslu og hefir því verið staðbundið. Það
kemur heim við mína reynslu; ég heyrði
þetta aldrei norður í Eyjafirði. En vera
má að það hafi náð lengra austur en
bókin nefnir. Ég lærði orðtakið af Svav-
ari Guðnasyni listmálara fyrir einum 25
árum, en hann var austan úr Hornafirði
sem kunnugt er.
Nöfn íslendinga. Eftir Guðrúnu Kvaran
og Sigurð Jónsson frá Amarvatni. Heims-
24