Málfregnir - 01.05.1992, Page 30

Spumingar og svör
Baldur Jónsson tók saman
1
Spurning: Hvernig er varða í ef. ft.?
Svar: varðna.
Oft er spurt um ef. ft. orða úr þessum
beygingarflokki, þ.e. kvenkynsorða sem
enda á -a í nf. et. Svo er að sjá sem
nútímamenn séu í meiri vafa um þessa
beygingu en forfeður okkar á miðöldum.
Eitt af því sem einkenndi þessa orð-
stofna á forsögulegum tíma var /i-hljóð
sem nú birtist aðeins í þessu eina falli
beygingarinnar, ef. ft.: ekkna, gatna,
súlna, vikna, vísna, þúfna o.s.frv. í
orðum sem hafa verið tíðhöfð í þessu
falli frá fomu fari, eins og þeim sem nú
vom talin, leikur enginn vafi á, en þegar
kemur að sjaldgæfari, og e.t.v. yngri, orð-
um renna oft á okkur tvær grímur. Megin-
reglan var og er sú að hafa endinguna -na
í ef. ft. og ekki um annað að ræða en
fylgja henni. Hins vegar verður ekki hjá
því komist að víkja frá henni þar sem
hljóðskilyrði krefjast þess (t.d. í orðunum
lilja og naðraj eða föst venja hefir komist
á annað vegna árekstra við önnur orð (t.d.
í orðunum álfa, stofa og vara) eða af ein-
hverjum öðrum ástæðum (vera). Raunar
er margt fleira um þetta að segja sem ekki
er unnt að rekja hér. Þetta mál er því oft
erfitt úrlausnar, bæði fyrir lærða og leika,
en stundum koma dæmi úr fomu máli til
hjálpar þegar á liggur, t.d. í því tilviki sem
hér um ræðir. Eflaust þykir einhverjum
torkennilegt að varða skuli heita varðna í
ef. ft. En svo á að vera samkvæmt regl-
unni, og svo hefir það verið í raun. Um
það vitna a.m.k. tvö dæmi í Sturlungu.
Rétt fyrir norðan Biskupsbrekku og
vestan Kaldadalsvegar er hæð sem nefn-
ist Hallbjarnarvörður (kv. ft.). Þær eru
við alfaraleið, og þar hafa ferðamenn oft
staldrað við síðan sögur hófust. í Sturl-
unga sögu er tvívegis sagt svo frá ferðum
manna um Kaldadal að nafnið Hallbjarn-
arvörður stendur í ef. ft. og heitir þá
Hallbjarnarvarðna. Annað dæmið er í
íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar: „þar
til er þeir kómu til Hallbjarnarvarðna"
(Sturl. I, 394), hitt í Þorgils sögu skarða:
„Ok er þeir kómu suðr til Hallbjarnar-
varðna“ (Sturl. II, 224). Þannig hefir
verið komist að orði í óþvinguðu máli
um alþekkt kennileiti á fjölfarinni leið,
og þarf ekki frekari vitna við. (Dæmin
eru úr Sturlunguútgáfu Jóns Jóhannes-
sonar o.fl., Reykjavík 1946.)
2
Spurning: Hvort er réttara að segja „þeir
fóru villur vega“ eða „... villir
vega“?
Svar: Hið rétta er „þeir fóru villir vega“.
Þegar sagt er að maður fari villur vega
ber ekki að skilja það svo að villur sé ft.
af nafnorðinu villa. Menn „fara“ ekki
villur þótt þeir lendi í villum (t.d. hafvill-
um). Orðið villur er ekki nafnorð í þessu
orðtaki, heldur er hér á ferðinni lýsingar-
orðið villur sem nú er líklega lítið notað
í kk. og kv. nema í þessu sambandi. En
það ætti að vera vandalaust í meðförum,
beygist eins og illur. Karl fer villur vega,
kona fer vill vega, fólk fer villt vega
o.s.frv. Eitt kunnasta dæmið um þetta
30