Málfregnir - 01.12.2002, Blaðsíða 45

Hafliðaskrá 1117-1118, í Danmörku voru
það Jósku lög 1241, rúmum hundrað árum
seinna. Þau hefjast á orðum sem við
þekkjum vel, „Með lögum skal land
byggja“. Hin tæru boð þessara orða eru
víðs fjarri því tungutaki sem við nú köllum
almennt lagamál.
Þróun opinbers málfars helst í hendur
við aukin umsvif ríkisvalds og kirkju.
Ahrif latínunnar voru talsverð á orðfæri
embættismanna, klerka og fróðleiksmanna
en hafa trúlega verið mun meiri í
Danmörku en hér því fyrstu ríkislögin
voru þar á latínu þó oftast fylgdi einnig
dönsk þýðing (Skautrup 1944:213). Framan
af voru einnig konungsbréf og aðrar
opinberar tilkynningar á latínu, sem og
rnilliríkjasamskipti. Það verður til opinber
stíll sem greina má annars vegar í
löggerninga og annað lögfræðilegt efni og
hins vegar í bréf. Málfar á löggerningum
ber ekki sterk einkenni erlendra áhrifa og
þakkar Skautrup það formfestu þeirra en
sama verði ekki sagt um opinber bréf og
frá þeim geira þróast síðan kansellístíllinn
sem við þekkjum vel (Det danske sprogs
historie II5, Skautrup 1947:64-73).
Einkenni kansellístílsins eru langar
setningakeðjur með fjölda aukasetninga
sem hver rekur aðra þar sem allt er tínt til
sem hugsanlega kann að koma málinu við
og efnið margendurtekið með hliðstæðu
orðalagi, væntanlega í þeim tilgangi að
tryggja að innihaldið komist örugglega til
skila. Viðtengingarháttur var áberandi og
hrúgað saman setningahlutum þegar lýst
var mönnum og málefnum. Það voru ekki
Jón Jónsson og Páll Pálsson sem deildu
heldur háæruverðugur Jón Jónsson, stór-
bóndi, elskulegur eiginmaður og þjónn og
hæstmektugur Páll sem hafði álíka margt
sér til ágætis (Skautrup 1947:71-72, dæmi
frá 1466). Einnig var viss hátíðleiki sér-
kenni kansellístílsins, fyrningar og erlend
orð, yfir honum var bókmálsblær frekar en
talmáls. Allt kunnugleg einkenni laga-
málsins.
Sænskur fræðimaður, Kurt Johannesson
(1985), kveður hið opinbera málfar fyrrum
hafa verið afkvæmi mælskulistarinnar en
hana skilgreinir hann sem „fræðin um það
sem á sér stað við tjáskipti" (1985:15).
Ahrifaríkasta leiðin til þess að ná til
áhugalausra, jafnvel fjandsamlegra, áheyr-
enda var að breyta hinu óhlutbundna í
eitthvað áþreifanlegt, hinu almenna í
eitthvað einstakt og hinu óþekkta í eitthvað
þekkt með því að lýsa umijöllunarefninu á
myndrænan hátt, nota líkingar, frásagnir,
dæmi og dæmisögur (1985:15). Röddin og
líkamstjáningin skipti líka máli. Skautrup
nefnir einnig tengsl tátólógíunnar og
hinnar fornu mælskulistar (1947:66-68).
Allt þetta er ólíkt nútímamálflutningi þar
sem áhersla er lögð á að upplýsa og
rökstyðja þannig að skynsamlegt samhengi
sé á milli orsaka og afleiðinga.
Kurt Johannesson kveður kynslóð eftir
kynslóð presta, embættismanna og skálda í
Svíþjóð á fyrri öldum hafa verið skólaðar í
sömu sýn á manneskjuna, málið og
samfélagið, m.a. með kennslu í mælskulist.
Ríki og kirkja hafi fylgst vel með og skipt
sér af öllu sem átti sér stað í samfélaginu
og hið opinbera málfar hafi fyrst og fremst
verið tæki til að viðhalda samlyndi og
reglu og kæfa í fæðingu allar tilhneigingar
til sundrungar. Allt fram á 18. öld hafi hið
opinbera málfar í Svíþjóð verið valdatæki
yfirstétta embættismanna og klerka þar
sem þessi málnotkun hafi augljóslega verið
framandi og torskilin almúganum.
(Johannesson 1985:20-21.)
Gömlu íslensku lagabálkarnir í Grágás
og síðar Jónsbók eru á kjarngóðri íslensku
og Jónsbók var helsta réttarheimildin á
5 Þetta bindi fjallar um tímabilið 1350-1700. Snemma á miðöldum þróaðist sérstök starfslist, sú að
kunna að setja upp og skrifa lögfræðilegt eða opinbert skjal og nefndist ars dictandi. Skautrup kallar
málfarið, sem kansellístillinn þróast af, „den diplomatariske stil“.
45