Málfregnir - 01.12.2002, Blaðsíða 30

bókmenntafélag gaf út 1830, var í fyrsta
sinn reynt að gefa öllum íslenskum
fræplöntum nöfn og fjölda gróplantna að
auki. I því efni fylgdi Oddur þeirri nafn-
venju sem tíðkaðist í Danmörku og öðrum
grannlöndum okkar. Hún er í því fólgin að
gefa tegundunum tvískipt nöfn þar sem
seinna nafnið er kvíslarnafn, nafnorð
sameiginlegt fyrir allar tegundir sömu
kvíslar', en það fyrra er á einhvern hátt
lýsandi fyrir tegundina, oftast lýsingarorð,
en stundum dregið af nafnorði.
Þessi venja var til komin vegna hinnar
alkunnu tvínefnareglu vísindalegra nafna
sem sænski grasafræðingurinn Carl von
Linné innleiddi á 18. öld. Sú regla öðlaðist
fljótlega hylli grasa- og dýrafræðinga og er
fyrir löngu orðin viðurkennd um heim
allan. Samkvæmt henni ber kvíslin sérstakt
nafn sem er alltaf eitt nafnorð eða ígildi
nafnorðs. Allar tegundir sömu kvíslar fá
þetta nafn sem fyrra nafn en auk þess fá
þær viðurnafn sem oftast er lýsingarorð.
Með hliðsjón af því gefur Oddur öllum
plöntukvíslum íslensk nöfn sem oftast eru
fremur stutt og laggóð en mörg hver
nokkuð útlenskuleg, gjarnan þýðingar
erlendra heita (t.d. Refshali1 2 fyrir
Alopecurus), stundum eftirlíkingar fræði-
nafna (t.d. Entíana fyrir Gentiana, sem nú
kallast Maríuvöndur) en alloft gömul
íslensk nöfn (t.d. Fjóla fyrir Viola, Mura
fyrir Potentilla) og myndar svo
tegundanöfn með þau að seinna nafni.
Þessi kvíslanöfn má því kalla stofnnöfn
eða stofnheiti. Jafnframt tilfærir hann
alltaf þau alþýðunöfn tegundarinnar sem
hann þekkti eða hafði heimildir um en það
var líka nokkuð tíðkað í erlendum
flórubókunt á þessurn tíma.
Til að skýra þetta er best að taka dæmi:
Kvíslin Achillea (Vallhumall) nefnist hjá
Oddi Akkillisurt og tegundin „Almenn
Akkillisurt“. Isl. nöfn: jarðhumall, vall-
humall. Þarna mátti sem sagt velja um þrjú
íslensk nöfn á tegundinni, eitt fræðilegt og
tvö alþýðleg nöfn. Kvíslin Thalictrum
(Brjóstagras) kallast Fræstjarna og
tegundin „Fjalla Fræstjarna“ og þar eru
fimm alþýðunöfn gefin upp: vélindisurt,
krossgras, júfursmein, brjóstagras, kverka-
gras. Kvíslin Ranunculus (Sóley) nefnist
Smjörblómstur (danska: smorblomst) og sú
alkunna planta brennisóley nefnist því
„Bítandi smjörblómstur“ sem er bein
þýðing úr dönsku. Birki heitir „Hvítt birki“
sem er þýðing á Betula alba. Isl. nöfn:
birki, björk, rifhrís.
Oft víkur Oddur þó frá tvínefnareglunni.
Þannig heitir Betula nana (fjalldrapi) bara
„Dvergabirki" og Salix herbacea (gras-
víðir) „Dvergavíðir“. Ymsar starir og grös
eru einnefnd, svo sem „Rjúpustör“ og
„Fjallastör", jafnvel þó nöfnin séu stundum
rituð með bandstriki, t.d. „Tvíbýlis-stör“,
eða í tvennu lagi, svo sem „Fjalla
Sveifgras“.
Um nafngiftir sínar farast honum svo
orð í formála bókarinnar (bls.7):
„Hvað áhrærir nöfn urtanna og þeirra
einstöku parta, hefi eg leitazt við að smíða
þau svo lík túngu vorri, sem eg bezt kunna,
og þó á einstaka stað orðið að brúka en
útlenzku. Orsök þessa hefir að nokkru leyti
verið vankunnátta mín, er eg ei þekkti öll
annars máske mögulig innlenzk urtanöfn, og
að nokkru leyti fæð túngumáls vors á slíkum
nöfnum, en með því slíkt er sameiginligr
brestr flestra túngumála, að nefnilega í fyrstu
1 í þessari grein nota ég styttinguna kvísl fyrir það sem vanalega er kallað ættkvísl (genus). Stefán
Stefánsson notaði orðið kyn um þessa kerfiseiningu í 1. útgáfu afFlóru íslamts.
2 Eg rita íslensk kvíslanöfn í þessari grein með stórum upphafsstaf, til samræmis við fræðiheitin, en
tegundanöfn með litlum staf. Hin tilbúnu tegundanöfn Odds eru einkennd með gæsalöppum og
stafsett að lians hætti.
30