Málfregnir - 01.12.2002, Blaðsíða 6

Þeir kostir nýyrðastefnunnar, sem Kristján
Arnason nefnir, eru sjálfstæð rök fyrir
henni og þurfa ekki að varða meint
„óhreinindi" (sbr. orðið „hreintungu"-
stefncí).
Astráður Eysteinsson bókmenntafræð-
ingur er einn þeirra sem bent hafa á kostina
sem fylgja þeirri stefnu að reyna sem
oftast að finna innlend orð í stað erlendra,
þar á meðal alþjóðlegra tækni- og
fræðiheita. Astráður segir m.a. um hina
tvöföldu menntun íslenskra háskólanema
sem þurfa að fást við námsgreinar sínar
bæði á íslensku og erlendu máli:
„málræktin gerir annað og meira en að
krefjast orku, hún framleiðir einnig orku,
hún er orkugjafi. Glíman við tungumálið
skapar ný sjónarhorn, nýja heimssýn, ýtir
undir nýja og skapandi vitund, endurskapar
og endurnýjar í sífellu menningartengsl við
önnur lönd, aðra menningarheima, og tryggir
að þau tengsl verði skilin á okkar forsendum
ekki síður en hinna „stóru mála“. Umrædd
„tvöfeldni“ námsins tengist þeirri miklu
þýðingariðju sem íslendingar verða að stunda
ætli þeir að varðveita málið. En sú iðja skilar
sér á ýmsan hátt, meðal annars í því að á
íslensku kunna hugtök að virkja skilning á
svolitið annan hátt sem getur skilað sér í
frjóu endurmati hinna erlendu hugtaka"
(Ástráður Eysteinsson 1998:12)
Notkunarsvið
Sú afstaða er almenn á Islandi að hægt eigi
að vera að nota íslensku við allar aðstæður
og í hvers konar tækni, vísindum,
viðskiptum o.s.frv. hér á landi. Það er
hvergi nærri sjálfgefið að þjóðtungur haldi
sínum hlut á öllum notkunarsviðum ef svo
má segja. Um öll Norðurlönd hafa menn
nú áhyggjur af því að opinberu tungumálin
geti smám saman verið að tapa notkunar-
sviðum til enskunnar, m.a. í vísindum.
Doktors- og meistararitgerðir í háskólum á
Norðurlöndum eru æ oftar skrifaðar á
ensku þótt hún sé ekki móðurmál höfunda.
Af 147 doktorsritgerðum við Uppsala-
háskóla í maí 2000 voru 123 á ensku.
Sagan sýnir að þar sem eitt mál lætur í
minni pokann fyrir öðru heldur
upprunalega málið lengst sínum lilut heima
við, í samskiptum vina og ættingja og í
hefðbundnum (oft deyjandi) atvinnu-
greinum. I því sambandi er stundum talað
um að það verði „eldhúsmál“; orðið vísar
til þess hvernig notkunin hefur takmarkast
við allra nánasta eða persónulegasta
umhverfi málnotandans. Eftir því sem
yngri kynslóðir verða handgengnari nýja
málinu er jafnframt oft stutt í að tungumál
deyi alveg út. Hluti af ferlinu getur verið
sú virðing sem oft er borin fyrir nýja
málinu ásamt vantrú á gildi eldra málsins.
Geysimörg tungumál hafa dáið út allra
síðustu aldir og áratugi. Indíánamál í
Ameríku hafa lent í þeirri stöðu, sem hér
var lýst, gagnvart ensku, spænsku og
portúgölsku, mörg mál í Afríku og Asíu
gagnvart ensku og frönsku, mörg frum-
byggjamál í Ástralíu gagnvart ensku og
mörg mál innan Rússlands (og Sovét-
ríkjanna) gagnvart rússnesku.
Ef atorka og vilji er á annað borð til þess
í tilteknu samfélagi að viðhalda þjóðtungu
er því brýnt að gæta þess að hún tapi ekki
heilum notkunarsviðum til annars máls
eða mála. Þess í stað geti íbúarnir notað
móðurmál sitt (og önnur tungumál eftir
því sem þörf er á og kunnátta leyfir) við
sem flest viðfangsefni.
Hér á Norðurlöndum berjast þjóð-
tungurnar við ensku um mörg notkunar-
svið. Huga má að fimm mikilvægum
sviðum í þessu sambandi: 1) stjórnsýslu, 2)
viðskiptum, 3) einstökum starfsgreinum,
tækni og vísindum, 4) skólum og 5)
fjölmiðlum, listum og íþróttum. Þótt
íslenska virðist í fljótu bragði vera ráðandi
á öllum þessum sviðum hérlendis má
vissulega tína til af handahófi eftirtalin
dæmi sem hníga í aðra átt: 1) reglur á
ensku eru hluti stjórnsýslu í flugmálum hér
á landi, 2) ýmis íslensk fyrirtæki kynna
6