Málfregnir - 01.12.2002, Blaðsíða 3

ARI PALL KRISTINSSON
Málrækt: hvernig, hvers vegna?
Aður birt í Lesbók Morgunblaðsins 17. mars 2001. —Ritstj.
Málstefna, málpólitík, málrækt
I öllum málsamfélögum hefur mótast mál-
stefna, þ.e. skráð eða óskráð „stefna“ um
mál og málnotkun. Það má t.d. kalla það
ákveðna málstefnu að málnotendur á
tilteknu landsvæði nota eitt tungumál en
ekki annað. Einhvers konar óskráðar eða
skráðar venjur um málnotkun við mis-
munandi aðstæður (s.s. á opinberum
vettvangi, við trúarathafnir, í skólum, í
viðskiptum o.s.frv.) virðast fylgja öllum
málsamfélögum.
I ýmsum ríkjum er torveldara en á
Islandi að ná víðtækri sátt um slíka
málstefnu í samfélaginu. Þar kemur margt
til. Ekki er til dæmis nóg með að mállýskur
geti verið fjölmargar og ólíkar heldur eru
ýmis dæmi um ríki með tugi og jafnvel
hundruð mismunandi tungumála. Segja
má að hér á íslandi sé samband íbúanna og
eina opinbera tungumálsins nánast eins
einfalt og hægt er að hugsa sér: langflestir
íbúarnir eiga íslensku að móðurmáli og
mállýskumunur í landinu er sáralítill. Þessi
einsleitni, þetta tiltölulega einfalda og
gróna samband íbúanna við íslenskt mál
kann að vísu að breytast til muna á íslandi
á næstu árum og áratugum eftir því sem
menning okkar verður margbrotnari.
í málræktarfræði er alvanalegt að greina
annars vegar á milli stöðu tungumáls
gagnvart öðrum málum ásamt þáttum sem
hafa áhrif á þá stöðu og hins vegar atriða
sem hafa áhrif á það hvernig tiltekið mál er
notað og hvernig það þróast. Um hið fyrra
mætti nota á íslensku orðið málpólitík og
um hið síðara málrækt. Loks má nota orðið
málstefna sem yfirhugtak sem felur í sér í
senn málpólitík og málrækt enda er það í
samræmi við þá málvenju sem hefur verið
að mótast í umræðunni hér á landi. Sem
dæmi má nefna að það er hluti af íslenskri
málstefnu að hér á landi sé íslenska
opinbert tungumál (þetta atriði félli nánar
tiltekið undir hugtakið málpólitík) en það
er einnig hluti íslenskrar málstefnu að búa
til íslensk nýyrði (það félli nánar tiltekið
undir hugtakið málrækt).
Hugtökin íslensk málrækt og íslensk
málstefna eru svolítið vandasöm í notkun
enda hlýtur málrækt og málstefna á íslandi
að geta tekið til fleiri mála en íslensku þótt
hún sé þjóðtungan, eina opinbera tungu-
málið á Islandi. I því sambandi er nær-
tækast að benda á að íslendingar og aðrir,
sem búsettir eru á íslandi lengur eða
skemur, eiga mörg fleiri móðurmál en
íslensku: íslenskt táknmál, pólsku, taí-
lensku, norsku o.fl. Þennan varnagla
verður að hafa í huga þegar rætt er um
íslenska málrœkt og íslenska málstefnu. En
með hliðsjón af þeirri venju, sem skapast
hefur, er með þessum hugtökum hérna
aðeins átt við málrækt og málstefnu sem
beinist að íslensku.
Erlend mál og tvítyngi
Þáttur stjórnvalda í að móta málstefnu,
sem kemur til móts við fjölmenningarlegt
samfélag á íslandi, er e.t.v. augljósastur í
skólakerfinu. Þar hafa lofsverðar breytingar
og framfarir orðið á allra síðustu árum að
því er varðar menntun barna sem eiga
önnur móðurmál en íslensku (sjá t.d.
Guðna Olgeirsson 1999). í nýrri aðal-
námskrá grunnskóla, sem tók gildi 1999,
er tekið á menntun barna sem eiga annað
móðurmál en íslensku, þar á meðal tákn-
3