Sagnir - 01.06.1999, Síða 5

4 Sagnir 1999
Í þágu niðjanna
– Framtíðarsýn Íslendinga á nítjándu öld1
Bragi Þ. Ólafsson
Svo einkennilega vill til að fyrsta íslenska matreiðslubókin kom út um aldamótin 1800, á samatíma og þjóðin var að ná sér eftir þá miklu hungursneyð sem ríkti eftir móðuharðindin rúm-um fimmtán árum áður.2 Hungursneyðin var einungis einn þáttur af hörmungum móðuharð-
indanna, sem leiddu til mikillar mannfækkunnar og búsifja. Til marks um áhrif þessara harðinda
á þjóðlífið má benda á að biskupi landsins, Hannesi Finnssyni (1739-1796), þótti ástæða til að skrifa
ítarlega ritgerð laust fyrir aldamótin 1800, þar sem rök voru færð fyrir því að þrátt fyrir undan-
gengin hallæri gætu komandi tímar orðið þjóðinni betri.3 Þó að Hannes hafi reynt að efla dug og
djörfung landa sinna með ritgerð sinni, mætti álykta að trú landsmanna á framtíðinni hafi verið
dökk í upphafi nítjándu aldar. Þegar nánar er kannað má þó ætla að þá hafi viðhorf landsmanna
til framtíðar verið gjörólíkt viðhorfi nútímamanna. Finna má rök fyrir því að þetta breytist þegar
líður á öldina.
Arfleifð átjándu aldar
Þrátt fyrir að nítjánda öldin hafi oft verið kennd
við tímabil þjóðfrelsisbaráttu og framfarahugar,
má ekki gleyma því að næsti nágranni hennar, átj-
ánda öldin, hefur borið mark stöðnunar og
drunga.4 Einungis örfáir áratugir virðast skilja að
annars vegar mesta niðurlægingarskeið í sögu
þjóðarinnar, eins og öldin hefur svo oft verið
kennd við, og hins vegar upphaf þjóðfrelsisbaráttu
á fyrri hluta nítjándu aldar.5 Aldamót merkja eng-
in skil í hugarfarssögu, og þess vegna verður að
taka tillit til aldafars átjándu aldar ef kanna á hug-
arfar þeirrar nítjándu.
Eitt einkenna gamla íslenska bændasamfélags-
ins var áhættufælnin sem hafði töluverð áhrif á
framkvæmdir og framfarir landsmanna á síðari
hluta átjándu aldar.6 Í skugga lögmálskenndra
hallæra lagði samfélagið áherslu á jafnvægi og
stöðugleika, en flestar áhættusamar nýjungar voru
látnar ósnertar, bæði á félagslegum og hagrænum
sviðum.7 Deyfð gagnvart breytingum hafði lengi
fylgt þjóðinni, en túlkun Jóns Eiríkssonar konfer-
ensráðs (1728–1787) á orðum Páls Vídalíns lög-
manns (1667–1727) í riti þeirra, Um viðreisn Ís-
lands lýsir ágætlega þess háttar hugarfari. Í ritinu
Reykjavík í upphafi tuttugustu aldar
Þegar tuttugasta öldin gekk í garð voru mörg stór orð látin falla um framtíð lands
og þjóðar. Mikið var rætt um eflingu þjóðarinnar og hvatt til framfara á öllum svið-
um, svo að þjóðin myndi búa í sælutíð í framtíðinni. Trúin á framtíðina einkennd-
ist þó oft af óskhyggju og jafnvel yfirborðslegri umræðu. Velta má vöngum yfir því
hvort að þessi umræða hafi í raun höfðað jafnt til þjóðarinnar í heild.