Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 7

6
Πgu nijanna
Sagnir 1999
Guðs: „Ecki einungis hefir
Gud fastsett, hver vor lifskjor
verda skyldu i framtidinni,
heldur megum vér med undrun
og hjartans þacklæti játa þad,
hvorsu Guds fodurs hulda hond
hefir i gégnum oss óþeckta vegi
leidt oss til vorrar lucku ...“17
Svipuð hugsun kom einnig fram í
persónulegum heimildum einstak-
linga. Í bréfi sem Ragnheiður Þórar-
insdóttir (1738–1819) skrifaði Sveini
Pálssyni landlækni (1762–1840) árið
1790 segir: „... það er ágalli á landinu, að
þó menn vilji eitthvað gott gjöra í því, verð-
ur það annaðhvort að engu, eða það er niður
drepið. Ætli guðs forsjón sé ekki í soddan hlutum?“18
Ragnheiður hefur augljóslega treyst á fyrirætlanir Guðs, því
ári áður hafði hún skrifað Sveini og sagt frá andláti manns síns
og sonar:
Þetta tilfelli varð okkur öllum hart, ofan á það áður var
skeð, og mun verða lengi í minni. En í sannleika tók guð
minn hinn manninn í góðri tíð, því ég vildi fegin hann lifði
ekki föður sinn í þessari skelfilegri vargaöld. En þá ég lít til
hlutanna kann ég ekki annað en lofa minn góða guð fyrir öll
sín verk, því hann sér alltíð betur fyrir en mennirnir sem
von er, því hann er bæði alvitur og miskunnarríkastur.19
Varast ber að alhæfa út frá orðum Ragnheiðar, því auðmýkt
gagnvart Guði var líklega hluti af formgerð bréfa kvenna á
þessu tímabili.20 Engu að síður gefa bréfaskrif hennar til kynna
trú á fyrirhyggju Guðs, sem virðist hafa ríkt sterkt á þessum
tíma.21 Forlagatrú hefur eflaust einnig haft áhrif á hugmyndir
fólks um framtíðina og valdið því að framtíðin væri einfald-
lega talin manninum óviðkomandi.22
Trúin á forsjárhyggju Guðs hafði mikil áhrif fram eftir nítj-
ándu öldinni bæði á opinberum og persónulegum vettvangi.
Þannig kemur fram trú á guðlegri forsjón sögunnar í ritum
Jóns Espólíns sýslumanns og sagnaritara (1769–1836) og séra
Tómasar Sæmundssonar (1807–1841)23 á fyrri hluta aldarinn-
ar, og svo seint sem árið 1887 skrifaði Guðmundur Davíðsson
bóndi (1866„1942) í „hugsanabók“ sína:
...ef menn vissu frammi ókomna tíma þá myndu menn ekki
gjöra ýmis legt, sem menn gjöra; það er því vel niður skip-
að svo af herra forsjónarinnar, að enginn veit hvað næsta
augnablik flytur honum; ef menn vissu fyrirfram forlög sín,
þá - já, hvað þá? Þá myndi allt mannkyn jarðarinnar eyði-
leggja sjálft sig, enginn vildi þá lifa lengur. Eng-
inn vill mótgang; en nú er mestur hluti æfi
vorrar eymd og mæða og þess myndi menn
ekki vilja bíða. En sem betur fer er engum
manni unnt að sjá inní frammtíðina.
Reyndar fá menn stundum vitranir
eins og t.d. Karl II en þessháttar
kemur ekki fyrir nema einu sinni á
mörgum öldum; skoða eg þess
háttar vitranir eins og vísbending
um að æðri vera stjórni rás við-
burðanna, en að allt sem við ber
sé ekki einhver hending.24
Auðvelt er að álykta að trú
landsmanna á komandi tímum
hafi verið dökk eftir móðu-
harðindin 1783–1785, þrátt
fyrir fyrrnefnda hvatningu
Hannesar Finnssonar. En senni-
lega gerði fólk sér ekki mjög
skýra mynd af fjarlægri framtíð,
þar sem líklegt er að það hafi lagt
traust sitt á forsjá Guðs frekar en að
spá sjálft fyrir um komandi tíma.
Þannig var jafnvel álitið tilgangs-
laust að leiða hugann að fjarlægri framtíð,
því slíkt var á valdi Guðs, en ekki mannsins.
Að forvitnast um þess háttar efni var andstætt
boðskap kirkjunnar, enda forvitnin lærð af sjálfum
fjandanum samkvæmt Jóni Vídalín.25 Fólk hafði líklega litla
ástæðu til að líta til framtíðarinnar hvort sem er, þar sem
íhaldssemi, deyfð, og áhættufælni gamla sveitasamfélagsins
hefur eflaust haldið því að fólki að komandi tímar yrðu ekki
frábrugðnir samtímanum á neinn hátt. Því gafst lítið tilefni til
þess að ætla að framtíðin bæri nýjungar í skauti sér.
Að þessu leyti má gera ráð fyrir að framtíðarsýn lands-
manna hafi verið ólík viðhorfi nútímafólks sem oft gerir sér
skýra mynd af fjarlægri framtíð.26 Þessi óvirka afstaða til
framtíðarinnar virðist umhverfast með hugarfarsbreytingum á
þjóðfélaginu sem kennd er við afhelgun (sekulariseringu).
Afhelgun
Þegar leið á nítjándu öldina, fóru margir að álíta að óhætt væri
að gera sér mynd af fjarlægri framtíð; maðurinn hefði alla
möguleika á því að búa sér til eigin framtíð, óháð forsjá æðri
máttarvalda. Þessa þróun má ef til vill tengja breytingum á
hugarfari þjóðarinnar á nítjándu öldinni, áhrifum upplýsingar-
innar, bættum hag, undanhaldi áhættufælnarinnar, og þá af-
helgun sem átti sér stað, þegar viðhorf fólks fór að færast frá
trúnni á kenningum kirkjunnar yfir á vísindalegri grunn.27 Eins
og Jón Ólafsson ritstjóri (1850–1916) sagði árið 1873:
„Þannig er það nú löngu liðin sú tíð, að vér trúum bókstaflega
því, að himin og jörð sé sköpuð á sex dögum eða að frá sköp-
un veraldar sé ekki full 6000 ár; þvíað vér vitum nú, að jörð-
in hefir verið fleiri þúsundir ára að mindast ...“28 Ólafur Dav-
íðsson fræðimaður og þjóðsagnasafnari (1862–1903) hafði
litla trú á tilvist og framtíðarforsjá Guðs, og árið 1882 velti
hann jafnvel vöngum yfir því hvernig Reykjavík myndi vera
Jón Ólafsson
Jón Ólafsson var áberandi í íslensku þjóðlífi á
síðari hluta 19. aldar. Hann var afkastamikill
blaðamaður og óhræddur við að gagnrýna
yfirvöld. Í merkri grein Jóns, „Stefna þess-
ara tíma“ sem birtist í blaði hans, Göngu-
Hrólfi árið 1873, má finna merki þess að
trúin á vísindalega þekkingu hafi verið
að togast á við kenningar kirkjunnar á
þessum tíma. Slíkt hið sama var að
gerast í samfélaginu, enda þjóðfé-
lagið að gangast undir miklar þjóð-
félagsbreytingar, og hlutverk kirkj-
unnar að breytast.