Sagnir - 01.06.1999, Síða 10

Πgu nijanna
Sagnir 1999 9
farahyggjan hafi einna helst höfðað til millistéttarinnar eins og
raunin var á meginlandi Evrópu með boðskap sínum um
stjórnfrelsi, iðnvæðingu og kapítalíska viðskiptahætti.45 Lægra
settir þjóðfélagshópar hafa ef til vill haft litla möguleika eða
hagsmuni af því að „koma landinu upp“ og efla framfarir þess.
Kannski hefur umræðan um framfarir í þágu þjóðarinnar jafn-
vel verið einfalt tískuhjal. Þetta skýrist betur ef aftur sé leitað
á náðir persónulegra heimilda Guðmundar Davíðssonar, sem
áður var vitnað til. Árið 1883 útskrifaðist hann frá Möðru-
vallaskóla, og við það tækifæri skrifuðu skólafélagar hans í
nokkurs konar kveðjubók. Í hana rituðu félagarnir kveðjur og
hamingjuóskir. Þegar þessi bók er skoðuð kemur í ljós að
kveðjurnar voru allar keimlíkar, og taka mið af opinberri
framfaraumræðu. Þannig ritaði einn skólapiltur:
Ég óska, að þér auðnist að feta áfram lífsferil þinn án hindr-
unar, og að þú færist ávallt nær takmarki fullkomnunnar
þinnar. Berstu fyrir frelsi og framförum lands vors og ham-
ingjan gefi, að þér auðnist sigur, og að þú verðir álitinn sem
sigursæl frelsishetja, sem hefir verið fósturjörðu þinni til
gagns og sóma.46
Allar kveðjurnar voru í þessum tón, en þegar dagbækur
Guðmundar eru skoðaðar, kemur í ljós að hann virðist hafa
velt þessum málum lítið fyrir sér — þar kemur fátt fram sem
tengja má opinberri framfaraumræðu. Með þetta í huga má
velta vöngum yfir því hvort að framfaraumræðan hafi einung-
is komið fram við hátíðleg tækifæri, eða hvort hún hafi haft
raunveruleg áhrif á hugarfar landsmanna. Það verður þó að
telja sennilegt að umræðan hafi haft töluverð áhrif á lands-
menn, þó að öll þjóðin hafi ekki endilega flykkst undir merki
hennar. Þannig segir Magnús Jónsson í ritröðinni Saga Íslend-
inga:
Svo sögðu rosknir menn í byrjun þessarar aldar, þeir er ver-
ið höfðu ungir eða á bezta skeiði 1874, að þá hefði farið yfir
landið eins og sterkviðri andans, nokkurs konar vakning og
vorhugur. Má sjá þessa víða merki og lesa um það ýmislegt,
en þó fullyrtu þessir menn, að engar heimildir væru til, er
lýstu því, eins og það var. Hefir þar hjálpazt að
hvorttveggja, að tilefnið var merkilegt, þúsund ára minning
fyrstu Íslands byggðar, og hitt, að menn sáu loks roða fyrir
nýjum degi frelsis og framfara. Engir nema þeir, sem lifðu
þessa tíma, þegar kröfum landsmanna var sífellt hafnað,
geta ímyndað sér, hve þetta hefir fengið á menn og því
meir, sem hver var gæddur heitari ást á ættjörðinni og meiri
löngun til þess að sjá hér eitthvað vaxa og gróa. Hér var
svipaðst því, að barizt væri við eitthvert ósýnilegt vald, sem
hvergi varð hönd á fest.47
Framtíðin breytist
Í heild má því segja að í upphafi nítjándu aldar hafi framtíðar-
sýn þjóðarinnar mótast af forsjárhyggju Guðs. Talið var að æðri
máttarvöld stjórnuðu atburðum framtíðarinnar, og maðurinn
ætti einfaldlega ekki að draga upp mynd af henni upp á eigin
spýtur. Áhættufælni og íhaldssemi gamla sveitasamfélagsins
báru sterk tengsl við þann boðskap, þar sem lítið tilefni gafst til
þess að ætla að framtíðin yrði ólík samtímanum á neinn hátt.
Árið 1798 var gefin út ræða sem séra Jón Arngrímsson flutti fyrir
söfnuð sinn á nýársdag sama ár. Í ræðunni lýsti Jón margoft yfir trú
sinni á forsjá Guðs og endaði hana jafnvel á því að lýsa því yfir að
þó hann næði ekki að lifa út árið, myndi trú hans á forsjón Guðs þrátt
fyrir allt ekki bifast. Þess má geta að hann lést þremur dögum eftir
flutning hennar.
Á síðari hluta 19. aldar var mjög öflug blaðaútgáfa hér á landi.
Fjöldi blaða voru gefin út víða um land, meðal þeirra var Þjóðólfur.
Miklar deilur risu oft um efni blaðanna og umræðan var lífleg. Í
blöðunum má finna sterk merki þeirrar framfaratrúar og bjartsýni
gagnvart framtíðinni sem kom fram í opinberri umræðu.