Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 17

16
Byggastefna bndasamflagsins
Sagnir 1999
lífsbaráttunni. Þá var og nauðsynlegt að réttlæta þá afstöðu
hinna betur settu að ill örlög fátæklinga væru verðskulduð
afleiðing ódyggða. Með þessu móti brynjaði samfélagið sig
gagnvart þeim sem áttu á hættu að flosna upp, verða ómagar,
komast á vergang, deyja hungurdauða.
Óráðsmenn og óráðsbörn
Lítum fyrst á afstöðu valdhafa til þeirra sem urðu undir í
lífsbaráttunni eins og hún kemur fram í ræðu konungkjörins
þingmanns, Jóns Péturssonar, yfirdómara, á alþingi árið 1869:
Ég álít það skyldu fyrir hverja sveitarstjórn, að rífa upp hvert
það heimili, þar sem börnin alast upp í leti og illum siðum,
þegar húsbóndinn leitar sveitarstyrks, og leggja ekki slíku
hyski.27
Hér er aðgætandi að þingmaðurinn gerir ekki ráð fyrir því
að það sé neinum vandkvæðum bundið að gera greinarmun
á „hyski“ og öðru fólki. En hafa verður í huga að fyrr á
öldum var sú aðgreining í höndum hreppstjóra, sem
einnig höfðu þann starfa að skipa veislugestum til sætis
eftir mannvirðingum. En á hvaða forsendum, öðrum en
uppeldisaðferðum foreldra, var byggt þegar gerður var
greinarmunur á verðugu fólki og óverðugu? Því er
vandsvarað, ekki síst vegna þess að fyrri alda höfundar
komast gjarnarn í mótsögn við sjálfa sig þegar þeir reyna
að útskýra (og réttlæta) afdrif fátækra í hallærum sem
afleiðingu af löstum þeirra.
Einn þessara höfunda er Hannes Finnsson: „Þeir sem
hafa atorku, hirðusemi og sómatilfinningu, fara sjaldnast
á vergang“28 skrifar Hannes nokkrum árum eftir móðu-
harðindin. Hann heldur því einnig fram að bólusótt sé
landinu „óhagkvæmari“ en hungurdauði vegna þess að „í
hallærum deyr mest óspilunar-, ankrama-, óhófs og
umferðarfólk og þeir, sem annars eru vegna veikinda til
lítillar uppbyggingar..“29
Þótt Hannes gefi í skyn að þeir, sem deyja í harðindum,
geti flestir sjálfum sér um kennt er samt ljóst, af frásögn
hans sjálfs af móðuharðindunum, að hann hefur allar
forsendur til að vita betur. Þar segir hann meðal annars frá
því hvernig landsdrottnar lögðu jarðir leiguliða í eyði með
því að reka leigukúgildin á sína heimajörð.30 Leiguliðar,
sem þannig voru hraktir frá búskap í harðindum, verða
tæpast vændir um skort á atorku, hirðusemi og
sómatilfinningu. En lögbrot gagnvart þeim sem minna
máttu sín í samfélaginu voru yfirleitt látin óátalin í
harðindum.
Margt bendir til þess að ætterni hafi vegið þungt þegar
mörkin voru dregin milli sómafólks annars vegar og hyskis
hins vegar. Í Deo, regi, patriae þeirra Jóns Eiríkssonar og
Páls Vídalíns er gert ráð fyrir því að eingöngu þeir, sem
áttu fræga afreksmenn að forfeðrum, hafi fundið hjá sér
„einhverja hvöt til dáða og dyggðugs lífernis.“31 Og langt
fram á síðustu öld hélt sú skoðun velli að ódyggðir legðust
í ættir, ekki síður en dyggðirnar, og að naumast yrði fyrir þær
komist nema með því að koma í veg fyrir að „óráðsfólk“
giftist og eignaðist börn. Þessari skoðun var fast fram haldið á
alþingi árið 1869:
Það eru engin gæði eða landsheill í því fólgin, að sem
flestar óráðsmanneskjur komist í hjónaband, er það
sannreynt og mætti sýna með dæmum, að af óráðsmönnum
koma óráðsbörn, og þetta gengur enda í marga liðu.32
Enginn alþingismanna varð til að mótmæla þessari
ættfræði og árið 1887 tala alþingismenn enn um „iðjuleysi og
ómennsku, sem leggur grundvöllinn að ævilangri
vesalmennsku, sem því miður oft leggst í ættir.“33 Um
staðhæfingar af þessu tagi virðist ekki hafa orðið neinn
ágreiningur á þinginu. Af þessu virðist mega draga þá ályktun
að ákveðinn hluti bændastéttarinnar hafi í reynd verið lágstétt
sem ekki naut mikillar velvildar þorra samfélagsins og ekki
átti samleið með betri bændum heldur lifði á mörkum þess að
haldast við búskap. Virðingarröðin staðfesti hve bilið var
breitt milli ríks bónda og fátæks enda var það oft á valdi ríkra
bænda að leysa upp heimili hinna fátæku og setja börn þeirra
niður hjá vandalausum.
Ætla má að virðingarröð hafi skipt miklu máli í samkeppni
um aðgang að jarðnæði þegar sveitir voru þéttsetnar, því
Jón Eiríksson endursamdi rit Páls Vídalíns, Deo, regi, patriae, frá
árinu 1699 og gaf út árið 1768. Í ritinu er gert ráð fyrir því að ein-
göngu þeir, sem áttu fræga afreksmenn að forfeðrum, hafi fundið hjá
sér „einhverja hvöt til dáða og dyggðugs lífernis.“