Sagnir - 01.06.1999, Síða 26

Œslandssiglingar Englendinga  17. ld
Launkaupmönnum
skotið í land
Líkt og Kristján 4. Danakonungur greinir frá í bréfi til Hen-
richs Krags lénsmanns, dagsett 30. apríl 1594, komu oft með
enskum duggum nokkrir launkaupmenn sem skutust í land
þegar færi bauðst og „versla allmikið við almenning og þegar
þeir hafa lokið sínum viðskiptum, þá sigla þeir út með hvaða
skipi sem þeir komast á.“ Slíkt smygl höfðu Englendingar
stundað á Íslandi um langt skeið og smeygt sér þannig undan
því að greiða Danakonungi fyrir verslunarleyfi á 15. og 16.
öld. Á 17. öld héldu Englendingar áfram uppteknum hætti
eins og Jón prófastur Halldórsson lýsir í Biskupasögum:
Með þessum duggum komu híngað árlega nokkrir menn til
verzlunar með Eingelska vöru, góð klæði, kerse, salún,
ábreiður, línverk, knífa, skæri etc. Lágu hér í landi helzt í
Neshrepp [á Snæfellsnesi] á sumrum; seldu fyrir ullarvörur
og krónulöngur með góðum prís. Sumir reistu upp til
sveita, norður til Hóla, til alþingis jafnvel; en voru komnir
með alt sitt í Beruvík, þá duggurnar komu að vestan, og
sigldu með þeim aptur.12
Beruvík var ein fjölsóttasta og fengsælasta verstöð landsins
og því heppilegur verslunarstaður fyrir ensku launkaupmenn-
ina, sem sóttust fyrst og fremst eftir fiskafurðum, en ullarvör-
ur á borð við duggarasokka og vettlinga, voru þess utan al-
gengasti innlendi varningurinn sem landsmenn seldu Eng-
lendingunum.
Í lénsreikningum Herulfs Daa fyrir tímabilið 1605–1615 er
að finna athyglisverðar heimildir um launverslun Englendinga
á Snæfellsnesi. Fyrir reikningsárið 1606–1607 telur Jón
Magnússon sýslumaður fram í sakeyrisreikningum upptekið
góss að andvirði 50 dala, „tekið af nokkrum Englendingum,
því þeir stunda verslun í sýslunni“.13 Á næsta reikningsári hef-
ur Jón sýslumaður einnig látið til sín taka og lagt hald á bát í
eigu Assmus Holsten, tvær tunnur og eitt kvartil af salti og
þrjár tunnur af salti sem tilheyrðu Harris Buxton fálkafangara.
Þjóðerni þessara tveggja manna er ekki tilgreint í reikningn-
um, en sömu menn virðast koma aftur við sögu árið 1613,
þegar kaupmennirnir Rassmus Hansen á Búðum og Jakob
Bremer í Stykkishólmi gerðu upptækan varning af Englend-
ingunum Harris og Assmus. Af tveimur reikningum yfir upp-
tekna góssið, sem taldir eru fram með sakeyri fyrir reiknings-
árið 1614–1615, má sjá að Englendingarnir hafa verslað um-
talsvert við landsmenn sumarið 1613.14
Til að fá hugmynd um söluverðmæti upptekna varningsins
í innfluttum vörum, þá var söluverð ríkisdals ein vætt í kaup-
setningu Ara sýslumanns Magnússonar frá 1615. 18 fjórðunga
(um 45 kg.) rúgtunna kostaði vætt, ef um hálfstykkiskaup var
að ræða.15 Söluverðmæti enska góssins samsvarar því tæplega
368 tunnum, sé tekið mið af kaupsetningunni. Slík verðmæti í
fórum einungis tveggja einstaklinga gefur vísbendingu um
hversu umfangsmikil launverslun Englendinga gat verið.
Því miður hefur bókhald einokunarkaupmanna ekki varð-
veist frá þessum tíma þannig að ekki er unnt að fá marktækt
viðmið um hversu mikinn innlendan varning þessir tveir „ófrí-
höndlarar“ drógu að sér.
Það styrkti verslunaraðstöðu enskra launverslunarmanna
að Íslendingar virðast hafa verið reiðubúnir til að sveigja frá
ströngum ákvæðum Píningsdóms um vetursetu útlendinga,
gegn því að þeir bæðu bændur griða og væru bundnir hús-
mennsku.16 Ólíkt þýskum kaupmönnum reistu Englendingar
yfirleitt engin verslunarhús hér á landi á 16. öld.17 Bygging
verslunarhúsa er ein skýring á andstöðu Íslendinga gegn vet-
ursetu danskra einokunarkaupmanna á 17. öld. Slíkt sam-
ræmdist ekki íslenskri samfélagsgerð, þar sem það veitti
kaupmönnum lausan taum til umsvifa, t.a.m. útgerðar í sam-
lagi við Íslendinga. Gegn slíkri útgerð höfðu ráðandi stéttir
löngum barist. Til að þrengja ekki um of olnbogarými inn-
lendra ráðamanna á 17. öld voru skýr ákvæði í verslunarlög-
gjöfinni sem skertu möguleika einokunarkaupmanna til vetur-
setu.18 Svo virðist sem veturseta danskra kaupmanna hafi
hvergi tíðkast nema í Vestmannaeyjum.19
Af málflutningi vegna barnsfaðernismála, sem sótt voru á
hendur tveimur Englendingum á Alþingi árið 1618 og 1670,
má ráða að þeir hafi áfram nýtt sér ofangreinda smugu til að
dvelja hér á landi veturlangt. Annars vegar kom við sögu Jón
Giæ, sem hafði verið eftirlegumaður hjá séra Guðmundi Ein-
arssyni á Staðarstað um fimm ára skeið.20 Hins vegar Jón
nokkur, enskur maður, sem dvaldi á Hlíðarenda hjá Gísla
Magnússyni (Vísa-Gísla) veturinn 1668–1669, en hélt síðan
utan um vorið og kom aftur um sumarið.21 Í umræddum barns-
faðernismálum er að vísu hvergi getið hvað þessir ensku Jón-
ar voru að sýsla hér á landi. Af ferðum þess síðarnefnda og
vegna þess að íslenska Englandsfaranum og launverslunar-
kaupmanninum Sigurði Ingimundarsyni var vel kunnugt um
hagi hans, má leiða líkur að því að hann hafi rekið hér laun-
verslun. Einnig má álykta að slík veturseta hafi tíðkast í
nokkrum mæli, úr því að hún taldist ekki refsiverð sem slík.
Sumarið 1668 gerði Pétur Hanson Bladt kaupmaður á
Stapa og Búðum upptækt góss enskra launkaupmanna með
vopnavaldi í Beruvík undir Jökli. Að vanda höfðu enskir
duggarar hleypt nokkrum mönnum í land til að selja brenni-
vín, klæði og tóbak um nærliggjandi sveitir.22 Eftir það virðast
enskir launkaupmenn ekki jafn áberandi á Snæfellsnesi.
Íslenskir Englandsfarar
Fjölmargir Íslendingar voru flæktir í launverslun enskra kaup-
manna, réðust oft til ferða með þeim og tóku sér jafnvel bú-
setu á Englandi, eins og Jón Halldórsson getur í Biskupasög-
um:
Gáfu sig og margir skikkanlegir íslenzkir menn í kaupferð
með þeim, sigldu til Einglands, helzt til Jarmouth; voru þar
á vetrum, en sigldu híngað á vorin og reistu á sumrin með
vöru sína um allar sveitir; færðu híngað sumt, sem kaup-
menn fluttu ekki, og græddu þessir Einglandsfarar góða
penínga. Þetta fyrirbauð streingilegu og aftók til fulls bréf
kongs Christians 5ta anno 1674, dat. 5. Maii.23
Sumir íslensku launkaupmannanna nutu virðingar og um-
gengust háttsetta embættismenn. Til dæmis átti Brynjólfur
biskup Sveinsson mikil samskipti við tvo þekkta launverslun-
arsala, þá Sigurð Ingimundarson og Bjarna Hallgrímsson, sem
bjuggu báðir í Great Yarmouth, en sigldu hingað árlega til
verslunar.24 Það er athyglisvert hversu lítið var amast við þess-
um íslensku launverslunarmönnum lengi framan af öldinni.
25Sagnir 1999