Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 28

Œslandssiglingar Englendinga  17. ld
27
og frá landinu með enskum fiskiduggum, sem undirstrikar að
siglingar frá Englandi voru ennþá mun reglulegri en frá
Hollandi. Með því móti gat hann lengt veiðitímabilið að
minnsta kosti um þrjá mánuði og, það sem meira er, flutt
óhindrað inn varning til að selja landsmönnum.38
Á alþingi 1636 var lesið upp konungsbréf frá 16. apríl s.á.,
sem segir að þeir fálkafangarar sem uppvísir verða að laun-
verslun við landsmenn, skuli sæta upptekt á ólöglegum varn-
ingi ásamt fálkum. Sömuleiðis skuli enginn fálkafangari koma
til landsins eða fara úr landi á öðrum skipum en verslunarfé-
lagsins.39 Ljóst er að á þessu sama ári hafði Johan Mom brotið
bæði ákvæðin, því þann 13. október gerði Jón Ólafsson sýslu-
maður í Snæfellsnessýslu upptækan ólöglegan varning sem
„hann segir að Johann Mome fálkafangari flutti til landsins, til
að pranga með.“40 Í fylgiskjölum með lénsreikningi Pros
Mundts fyrir reikningsárið 1636–1637 er varðveitt eftirfarandi
skrá yfir varninginn:41
Það skal engan undra að skraddari nokkur að nafni Oluf Niel-
son sé nefndur meðal matsmanna, en matsgjörðin fór fram á
Bessastöðum í lok árs 1636. Enda þótt verðmæti varningsins
sé ekki ýkja mikið verður að hafa í huga að sýslumaður hefur
einungis náð eftirhreytunum af þeim varningi sem Johan
Mom flutti með sér til landsins um vorið og hefur væntanlega
skilið eftir hjá kunningjum yfir veturinn. Ofangreind skrá er til
vitnis um hversu fjölbreyttan varning launkaupmenn voru
með á boðstólnum. Einnig er hún elsta heimildin sem getur
um sölu tóbaks á Íslandi. Tókbaksnotkun lærðu Íslendingar af
enskum duggurum í byrjun 17. aldar, en danskir kaupmenn
hófu ekki að flytja tóbak til landsins fyrr en eftir miðbik ald-
arinnar.42 Tóbak var algengasta launverslunarvaran á síðari
hluta aldarinnar, enda þægileg skiptimynt sem auðvelt var að
koma í verð.
Ekki er að sjá að hliðarspor Johans hafi dregið dilk á eftir
sér, því leyfi hans og Johans Verbruggen til veiða í Skaga-
fjarðar-, Eyjafjarðar-, Þingeyjar- og Múlasýslum var endur-
nýjað til lífstíðar með bréfi 19. maí 1637.43 Ef marka má mál-
flutning á alþingi og í héraði á Snæfellsnesi árin 1643–1644,
hélt Johan Mom áfram að virða að vettugi skipun konungs um
siglingar með skipum verslunarfélagsins.44 Næstu tvo áratug-
ina var hann viðriðinn sölu á fálkum frá Íslandi, enda þótt
hann hafi sjaldnast sjálfur sótt landið heim.45
Launverslun fálkafangara á Íslandi lagðist af í byrjun sjö-
unda áratugar 17. aldar, enda hætti Danakonungur að leigja
útlendingum fálkatekju á Íslandi árið 1662.46
Siglingar Englendinga
dragast saman
Sókn enskra fiskiskipa á Íslandsmið dróst verulega saman á
síðustu þremur áratugum 17. aldar. Það má glögglega sjá af
fyrrgreindri töflu yfir hlutdeild Great Yarmouth í Íslandsflot-
anum, en siglingar þaðan voru í góðu meðallagi fram til 1675,
ef frá eru talin árin 1663–1666. Eftir 1689 fer árlegur hlutur
borgarinnar hins vegar aldrei yfir 6 skip. Þessa þróun má
einnig lesa í íslenskum heimildum. Á hafístímabilinu frá um
1685 til aldamóta er hvergi minnst á skipskaða enskra fiski-
dugga í annálum, heldur einungis hollenskra og franskra fiski-
og hvalskipa.
Ástæðu þessarar fækkunar má fyrst og fremst rekja til
ófriðar á Norður-Atlantshafi, en á tímabilinu 1665–1697 háðu
Englendingar stríð ýmist við Hollendinga eða Frakka með
stuttum hléum. Á sama tíma draga ensk stjórnvöld úr stuðn-
ingi við fiskveiðar og leggja þess í stað megináherslu á upp-
byggingu utanríkisverslunar. Það kemur fram í því að ensk
herskip hætta að sjást við Ísland, en án varnarskipa hafa út-
gerðarmenn verið tregir til að sigla norður á Íslandsmið.47
Einnig kólnaði mjög í veðri við Ísland frá og með árinu 1685
og til aldarloka. Hitastig sjávar lækkaði og samfara því
minnkaði fiskgegnd.
Með minnkandi siglingum á síðasta þriðjungi 17. aldar
hverfa enskir launkaupmenn úr íslenskum heimildum. Það
sama er að segja um Íslendinga í þjónustu þeirra. Á sama tíma
tók verulega að síga á ógæfuhliðina fyrir þá sem stunduðu
launverslun. Saman fór ný stjórnskipan einveldis og verslun-
arfyrirkomulag umdæmaverslunar, separathandel, sem hófst
árið 1684. Eftirlit með launverslun í landi varð skilvirkara og
hinir nýju embættismenn konungs, amtmaður og landfógeti,
sóttu hart að sýslumönnum að sækja launverslunarmál heima
í héraði. Refsingar fyrir verslun við aðra en einkaleyfishafa
voru einnig hertar. Refsingin hækkaði úr átta mörkum í
búslóðarstraff með bréfi 5. maí 1674 og þeir sem versluðu við
„ófríhöndlara“, eftir að umdæmaverslunin hófst hættu auk
þess á Brimarhólmsvist. Eftirlit með útsiglingum landsmanna
var einnig aukið, en samkvæmt ofangreindu konungsboði
1674 urðu allir þeir sem hugðust sigla af landi brott að verða
sér úti um siglingapassa hjá lénsmanni (síðar amtmanni og
landfógeta). Brot gegn því varðaði búslóðarmissi.
Þrátt fyrir hertar aðgerðir var launverslun stunduð allt ein-
okunartímabilið, enda voru hollenskir og franskir sjómenn
tíðir gestir á Íslandsmiðum á 18. öld. Verslun þeirra virðist
hins vegar einungis hafa verið hrein duggaraverslun.48 Íslands-
siglingar og samskipti landsmanna við framandi menn á 18.
öld er hins vegar viðfangsefni sem lítið hefur verið rannsakað.
Sagnir 1999
Ensk krítarpípa sem fannst við fornleifauppgröft í Viðey