Sagnir - 01.06.1999, Síða 40

nefndur á nafn árið 1701 án þess að sök hans sé nefnd.4
Árið 1726 er þess krafist að Þorsteinn Jónsson fálkafangari
borgi skuld sem honum ber að greiða og óskar sýslumaður í
Skaftafellssýslu (þaðan sem Þorsteinn strauk reyndar árið
1723 „sigtaður um þjófnað“) að sá sýslumaður, „í hvers sýslu
nefndur Þorsteinn vera kann, tilhaldi honum að betala þess
skuld.“5 Hér er lýst eftir sakamanni þótt lýsingin sé með nokk-
uð öðru sniði en gengur og gerist í Alþingisbókum. Ekki er
gefin útlitslýsing á Þorsteini og get ég mér þess til að
fálkafangari eins og Þorsteinn hafi átt erfiðara með að fara
huldu höfði á landinu en „meðal-Jóninn.“ Því er e.t.v gert ráð
fyrir að sýslumenn eigi auðvelt með að finna hann.
Tíu ár á umræddu tímabili innihalda engar sakamannalýs-
ingar en ógjörningur er að segja hvers vegna meira er um lýs-
ingar eitt árið en annað. Þó má t.d. benda á hve harðindaárin
Sakamannalsingar  Alingi
menn, klausturhaldarar og hverjir aðrir” sem gætu rekist á Jón
myndu handtaka það „illmenni“ sem hann er kallaður í lýsing-
unni. Þarna sést greinilega hverjum
slíkar lýsingar voru ætlaðar, en
augljóst er að bæði þeir sem hlýddu
á umræður í lögréttu og fengu ein-
tak af Alþingisbókum voru heldri
menn samfélagsins.
Jón Hreggviðsson var eini mað-
urinn sem lýst var eftir á Alþingi
árið 1684 og lýsingin er þörf lesn-
ing fyrir þá sem ætla sér að lesa Ís-
landsklukku Halldórs Laxness.
Hún skerpir mynd Jóns í huga les-
andans og er ágætis viðbót við þá
mögnuðu bók, en Halldór byggir á lýsingunni eins og sjá má
ef lýsing hans á Jóni er borin saman við lýsinguna hér að
ofan.2
Sakamannalýsingar á Alþingi með
og án auðkennalýsinga á árunum
1684-1730
Í heild er lýst eftir 90 sakamönnum á Alþingi á tímabilinu
1684-1730, eða um það bil tveimur á ári og auðkennum þeirra
er lýst í 83 tilvika. Þegar auðkennalýsingu er sleppt er yfirleitt
vitað hvert á land menn hafa flúið undan refsingu.3 Oft er þó
ekki hægt að finna neina ástæðu fyrir slíku, eins og þegar
strokumaðurinn Árni Sigurðsson úr Múlaþingi er einungis
1697–1703 eru lífleg hvað sakamannlýsingar varðar og virð-
ist veðráttan ekki hafa dregið úr mönnum þegar þeir frömdu
glæpi eða lögðu á flótta. Slæmt ár-
ferði og hungur hefur frekar átt þátt
í að auka glæpi, t.d. þjófnaði. Sam-
félagið var í miklu uppnámi á þessu
tímabili og ástandið var embættis-
mönnum mikið áhyggjuefni.6
Flest það fólk sem lýst er eftir á
Alþingi er ógæfufólk samfélagsins
og oft er hægt að finna lýsingar í
Alþingisbókunum þar sem hræðsla
yfirvalda við flakk landsmanna
kemur í ljós. Slíkt er til dæmis að
finna á eftir lýsingu á Ívari Þor-
steinssyni árið 1693. Áréttað er fyrir sýslumönnum „að þeir á
engan hátt hjá hliðri eður öðrum líði yfir að hilma skaðlega
umhleypinga, letingja, þjófa eður aðra aðskiljanlega óráð-
vanda stráka, án þess að þeim sé fyrir sína óráðvendni undir
alvarlegt straff og refsing haldið.“ Standi sýslumenn landsins
ekki sína plikt er framtíðin ekki björt: „Annars kynni að ske,
sem herrann forbjóði, að sá margbreytti strákalýður fái innan
fárra tíma þá yfirhönd í landinu bændalýðinn útarma og
byggðunum að foreyða, svo innbyggjararnir ei við reist geti.“7
Þess ber að geta að við upphaf þess tímabils sem hér er um
rætt koma Bessastaðapóstar til sögunnar, en þeir verða að telj-
ast vitnisburður um auknar áhyggjur og hörku yfirvalda í aga-
málum landsmanna.
Yfirgnæfandi meirihluti þeirra sem lýst er eftir eru karl-
menn. Á tímabilinu er aðeins hægt að finna fjórar eftirlýstar
konur og eru tvær þeirra í greinilegu samfloti með karlmönn-
um.8 Siðferðisbrot eru algengustu glæpirnir sem þetta fólk
fremur en þjófar eru líka fjölmennir í hópnum og einnig menn
sem hlaupa frá konum sínum og fjölskyldum og úr vist, en slík
ævintýramennska var yfirvaldinu mikill þyrnir í augum á
þessum tíma eins og alkunna er.
Vinnubrögð yfirvalda
Yfirleitt skrifuðu sýslumenn eða aðstoðarmenn þeirra saka-
mannalýsingar sem auglýstar voru á Alþingi, þó einnig komi
fyrir að barnsmæður gefi lýsingarnar upp þegar leitað er að
barnsfeðrum þeirra.9 Þeir sem hafa átt sökótt við viðkomandi
sakamann, t.d. grunað hann um þjófnað, hafa eflaust oft gefið
lýsingu á honum og einnig má gera ráð fyrir að húsfreyjur í
leit að eiginmönnum sínum hafi tíundað auðkenni þeirra fyrir
yfirvaldinu. Lögmenn og landfógeti láta einnig til sín taka í
sakamannalýsingum, en ég sé fyrir mér að oftast hafi sýslu-
menn fengið veður af flóttamönnum á vorþingum og haldið til
Alþingis í júlí með lýsinguna. Vinnubrögðin hjá Þórði Björns-
syni lögsagnara í Strandasýslu koma í ljós þegar lýst er eftir
Ásmundi Ögmundssyni, meintum barnsföður Ragnheiðar
Þorgrímsdóttur á þinginu 1711. Tekið er fram að Þórður hafi
„gaumgæfilega eftirspurt í Strandasýslu nú í vor á manntals-
þingunum“ hvort téðan Ásmund væri að finna í sýslunni.10
Á einstaka lýsingu má merkja að yfirvaldið hefur kynnst
viðkomandi flóttamanni persónulega og á það t.d. við um
strokufanga og menn eins og Þorleif Bernharðsson sem Bene-
39
Lýsingar með
auðkennum
1684 –
1690
1691 –
1700
1701 –
1710
Samtals
1711 –
1720
1721 –
1730
14 23 16 8311 19
Lýsingar án
auðkenna
0 1 3 70 3
Heildarfjöldi eftir-
lýstra sakamanna
14 24 19 9011 22
Sagnir 1999
Heimild: Alþingisbækur Íslands IX. Rvk, 1957–1964 bls. 171 og Alþingis-
bækur Íslands XI Rvk, 1969 bls. 269.
Lýsing Halldórs Laxness á
Jóni Hreggviðssyni:
...tötramaður í rifinni mussu, gyrður
reipi úr hrosshári, berfættur og
svartur á fótum, með sára úlnliði
bólgna, en handsmár, koldökkur á
hár og skegg og gráfölur í andliti,
mógeygður, snarlegur í fasi og
harðlegur.