Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 50

Svo skal bl bta
Tendrun bindindishugsjónar
Undir lok 18. aldar fór að gæta aukinnar andúðar í garð
áfengra drykkja. Vísir í þá átt kom einna fyrst fram í Banda-
ríkjunum og sást m.a. í því að ýmis trúarsamfélög fóru að taka
harðari afstöðu gegn neyslu þeirra.1 Fyrir þann tíma hafði
neysla áfengis ekki aðeins verið viðurkennd, laga- og siðferð-
islega,2 heldur var áfengi einnig talið hversdagslegur hluti hins
daglega lífs og mikilvægur þáttur í mataræði manna.3 En við
tóku ný og gagnrýnni viðhorf um áfengisneyslu þar sem
áfengi var m.a. álitið ógna röð og reglu samfélaga.4
Sú viðhorfsbreyting sem átti sér stað í garð áfengra drykkja
á Vesturlöndum á 18. og 19. öld má fyrst og fremst rekja til
þeirra þjóðfélagsbreytinga sem gengu í garð. Iðn- og mark-
aðsvæðing ásamt aukinni áherslu á veraldlegan þankagang
setti hefðbundna þjóðfélagsskipan
úr skorðum. Hinir ýmsu fylgifiskar
þessara breytinga s.s. þéttbýlis-
myndun, fólksfjölgun og breyttir
atvinnuhættir sköpuðu glundroða
og þá ekki síst í hinum ört stækk-
andi borgum. Sú þróun jók á
áhyggjur manna af ýmsum samfé-
lagslegum meinum s.s. fátækt,
glæpum, sjúkdómum, ofbeldi og
drykkjuskap. Til að sporna gegn
þessum nýju aðstæðum tóku að
skjóta rótum ýmsar framfara- og
umbótahreyfingar sem höfðu það
að markmiði að lagfæra allt það
ástand sem þótti slæmt í þjóðfélag-
inu. Bindindisumbætur urðu þegar
fram liðu stundir eitt vinsælasta
baráttumálið enda var drykkjuskapur álitinn undirrót annarra
þjóðfélagsmeina.5
Bindindishugsjóninni óx smám saman ásmegin og í upp-
hafi 19. aldar varð fyrsti vísir að öflugri bindindishreyfingu að
veruleika. Fyrsta bindindisfélaginu var komið á fót í Saratoga
í New York 1808 og annað í Massachusetts fylgdi í kjölfarið
árið 1813.6 Aðeins tuttugu árum síðar höfðu um 6000 bindind-
isfélög verið stofnuð í Bandaríkjunum sem höfðu innan sinna
vébanda um eina milljón félagsmenn.7
Bindindishugsjónin
nemur land á Íslandi
Hin mikla bindindisvakning í Bandaríkjunum barst snemma
til Evrópu. Heimildir eru fyrir bindindistilraunum árið 1817 á
Írlandi8 og 1819 í Svíþjóð9 en almennt er þó talað um að fyrstu
bindindisfélögin í Evrópu hafi verið sett á stofn á Bret-
landseyjum árið 1829.10
Um þessar mundir blés mikill framfara- og umbótaandi um
Evrópu og voru íslenskir menntamenn í Kaupmannahöfn í
miðri hringiðu þeirra. Þess var ekki langt að bíða að þeir tækju
bindindishugsjónina upp á sína arma. Í 1. árgangi Fjölnis árið
1835 var bindindishugmyndin reifuð í fyrsta skipti í íslensku
tímariti. Sagt er í greininni að „[m]ettun eintómra holdlegra
tilhnegínga mínkar ár frá ári, og þeir sem ekki hugsa um ann-
að, eru lítils metnir hjá siðuðum þjóðum. Stór félög hafa nú í
ímsum löndum afsvarið brennivín og aðra þessháttar drikki,
og tekist að halda það.“11
Þó var umræðan um neyslu áfengra drykkja ekki ný af nál-
inni á Íslandi enda bendir ýmislegt til þess að töluverður
drykkjuskapur hafi tíðkast í landinu í gegnum aldirnar. Lýður
Björnsson sagnfræðingur hefur t.a.m. bent á að óhóf lands-
manna hafi oft á tíðum verið ráðamönnum mikið áhyggju-
efni.12 Til að mynda var því beint til hreppstjóra í nóvember
1809 í „hreppstjóra-instrúxinu“, einskonar leiðarvísir í emb-
ættisfærslum, að þeir gæfu „nákvæmlega gaum að yfirsjónum
og óreglu, sem á helgidögum fremjast, með drykkjuslarki,
ryskíngum, mælgi eða hávaða í kirkjum eða við þær, og ákæri
til sekta, ... [og] sömuleiðis [við] ofdrykkju altarisgaungu-
fólks.“13 En afskipti íslenskra yfirvalda bar þess þó frekar
merki að vera smásmuguleg forræð-
ishyggja íslenskra ráðamanna14
fremur en að um einlægan umbóta-
vilja í áfengismálum hafi verið að
ræða.
Sú bindindisumræða sem fór af
stað með Fjölnismönnum um miðj-
an 4. áratug 19. aldar hafði greini-
lega annan og meiri aflvaka. Í Fjölni
er vitnað til stofnunar erlendra bind-
indisfélaga. Bendir það til þess að
þeir Íslendingar sem staddir voru í
Kaupmannahöfn á þessum tíma hafi
komist í nána snertingu við þær
bindindishugmyndir sem voru í vax-
andi mæli að ná fótfestu í Evrópu.
Fréttir af amerísku bindindishreyf-
ingunni birtust t.a.m. í dönskum
blöðum árið 1830 og höfuðrit hennar var gefið út á dönsku í
2000 eintökum árið 1841 og dreift um Danmörku, Noreg og
Ísland. Fyrsta hófsemdarfélagið í Danmörku var stofnað 1840
í Holstenborg og fyrsta félagið í Kaupmannahöfn 1843.15
Fyrsta íslenska bindindisfélagið var stofnað í Kaupmanna-
höfn þann 9. september 1843 að undirlagi Fjölnismanna.
Stofnfélagar voru sjö en ári síðar voru meðlimir félagsins
orðnir 20. Fjölnismenn höfðu einlægan vilja til að breiða hug-
sjónina til Íslands og sendu þangað bréf í því tilliti, dagsett 26.
september 1843, þar sem Íslendingar voru hvattir til að ganga
í félagið.16 Þeir segja slík félög mjög til þurftar og fullyrða að
hvergi sé jafnbrýn nauðsyn til þess og á Íslandi,
því bæði er landið ... fátækt ... og þó er hitt þjóðinni enn
meira niðurdrep, að deyða og ónýta með þessu eitri og
ólyfjani svo mikinn andlegan og líkamlegan krapt margra
góðra manna, þar sem aldrei hefur verið jafnmikil nauðsyn
og nú, að verja öllu því góðu, sem í voru valdi stendur, til
heilla og framfara fósturjörðu vorri og sjálfum oss.17
Töluverð bindindisvakning virðist hafa orðið hjá íslenskum
mönnum í Kaupmannahöfn á þessum árum. Sama ár og bind-
indisfélagið í Kaupmannahöfn var stofnað ritar Jón Hjaltalín,
síðar landlæknir, grein í Ný félagsrit „Um brennivíns of-
drykkju“, þar sem farið er hörðum orðum um skaðsemi
áfengra drykkja, drykkjuskap á Íslandi og að lokum eru lands-
menn hvattir í bindindi með velferð þjóðarinnar að leiðar-
ljósi.18 Árið eftir birtist grein í Fjölni, „Um bindindis-fjelög“
49Sagnir 1999
Þó var umræðan um neyslu
áfengra drykkja ekki ný af nál-
inni á Íslandi enda bendir ýmis-
legt til þess að töluverður
drykkjuskapur hafi tíðkast í
landinu í gegnum aldirnar. Lýð-
ur Björnsson sagnfræðingur
hefur t.a.m. bent á að óhóf
landsmanna hafi oft á tíðum
verið ráðamönnum mikið
áhyggjuefni