Sagnir - 01.06.1999, Side 54

Svo skal bl bta
53
Benjamin Rush hafði fært rök fyrir 1785. Magnús Jónsson
hafði t.a.m. eftir enska lækninum Richardson að áfengisnautn
væri sjúkdómur andlegs eðlis þar sem menn væru „fallnir fyr-
ir lönguninni [í vín] og orðnir þrælar hennar ...“ Orsök sjúk-
dómsins sagði hann að mætti finna í því að vissir „taugastofn-
ar heilans eru laskaðir hjá þessum mönnum af alkhólseitr-
inu...“52
Afstaða til áfengis harðnar
Þó að Fjölnismenn og fleiri sem skrifuðu um bindindismál
hafi álitið algert bindindi vænlegra til árangurs þá voru þeir
ekki tilbúnir til að fara út í baráttu fyrir algerri útrýmingu
áfengisnautnar.53 Þegar bindindismál komust aftur í hámæli
um 1870 einkenndist bindindisumræðan af harðnandi afstöðu.
Með Góðtemplarareglunni færðist baráttan einnig á nýjan
vettvang. Sú krafa leit dagsins ljós að löggjafarvaldið ætti að
stemma stigum við drykkjuskap í landinu.54 Með áfengisbanni
vildu bannmenn að komið yrði í veg fyrir framboð á áfengi
þannig að hægt væri að hindra að einstaklingar lentu í klóm
þess. Í breyttum áherslum í bindindisbaráttunni fólst sú skoð-
un að einstaklingar gætu ekki stjórnað eigin forlögum og hætt
sjálfviljugir áfengisneyslu. Til að koma í veg fyrir misnotkun
áfengis varð að komast að rótum vandans og í því skyni var
því haldið fram að „svo lengi sem sala og nautn áfengra
drykkja er til, svo lengi verður til drykkjuskapur og drykkju-
menn ...“55
Sóknin inn á löggjafarsviðið endurspeglaði áherslur í bind-
indismálum erlendis, en nú átti að útrýma áfengisneyslu með
öllum tiltækum ráðum. Harðari barátta lýsti sér til dæmis í því
að öll neysla á áfengi var talin skaðleg. Með öðrum orðum,
hófsemdarneysla var ekki lengur þoluð af „sönnum bindindis-
mönnum.” Í grein sem skrifuð er 1878 af nokkrum bindindis-
mönnum segir til dæmis að það sé,
hin daglega brúkun áfengra drykkja, er menn tíðka, annað-
hvort í því skyni að skemmta sjer eða öðrum, eða næra og
styrkja líkamann sem með hverri annari fæðu ... sem bind-
indið neitar. Það er hún, hversu lítil sem hún er, sem er
óhóf, sem stríðir á móti lögum náttúrunnar og á móti Guðs
orði ...56
Bindindismenn lögðu áherslu á að enginn væri óhultur fyrir
hættum áfengisnautnarinnar nema í fullkomnu bindindi.57 Hörð
hríð var gerð að hófdrykkjunni og á Alþingi árið 1895 sagði
Guðlaugur Guðmundsson að, „ætti maður ... nokkurn greinar-
mun að gjöra á hóflegum og hneykslanlegum drykkjuskap frá
sjónarmiði bindindismanna, þá verður maður að segja, að hóf-
drykkjan er skaðlegri, að því leyti sem hún er eptirdæmi, en of-
drykkjan viðvörun.“58
Árið 1888 samþykktu Góðtemplarar að hefja baráttu fyrir
áfengisbanni. Á stórstúkuþingi var framkvæmdanefnd falið að
semja frumvarp til laga „er leggi algjört bann fyrir aðflutning og
sölu áfengra drykkja, og gjöra ráðstafanir til þess, að það verði
borið upp á næsta alþingi.“59 Lítið fór fyrir baráttu fyrir algjöru
banni fyrst í stað en Reglan einbeitti sér að smærri áföngum.
Reglufélagar voru sammála um markmiðið en talsvert var deilt
um leiðina að því. Þeir hæglátari töldu að ná ætti markmiðinu í
tveimur skrefum: Fyrst ætti að stefna að vínsölubanni, svo full-
komnu banni. Aðrir vildu láta kné fylgja kviði og taka stefnuna
strax á aðflutningsbann og þannig koma á algjöru banni.60 Á
stórstúkuþingi árið 1903 varð algert áfengisbann ofan á og
templarar sameinuðust um að gera aðflutningsbann að megin-
verkefni Reglunnar.61 Sama ár tókst Þórði Thoroddsen þing-
manni Framfaraflokksins sem þá var stórtemplari að koma
bannlagafrumvarpi inn á Alþingi en vegna þess hve seint málið
kom fram var það aldrei tekið á dagskrá.62 Á þingi árið 1905 var
önnur atlaga gerð en þingheimur var enn ekki tilbúinn til að sam-
þykkja það að svo stöddu. Þó voru margir þingmanna fylgjandi
frumvarpinu og tókst templurum að fá því framgengt að efnt
yrði til þjóðaratkvæðagreiðslu um málið samfara alþingiskosn-
ingum 1908.63
Þjóðaratkvæðagreiðslan fór fram á sama tíma og hart var
barist um sambandslagauppkastið en þrátt fyrir það tókst templ-
urum einnig að beina sjónum almennings að bannmálinu með
öflugri starfsemi, miklum blaðaskrifum og dreifingu flugrita.64
Af rétt ríflega 8000 gildum atkvæðum greiddu 4850 með banni
en 3218 á móti.65 Rétt rúmlega 2/3 hluti kjósenda voru hlynntir
áfengisbanni og templarar voru bjartsýnir og þrýstu á þingmenn
að bregðast ekki vilja þeirra. Þeir hótuðu þeim stuttri þingævi
sem ekki greiddu atkvæði sitt með frumvarpinu: „Hver þing-
maður úr kjördæmi, þar sem meiri hluti hefir verið með lögun-
um, verður að samþykkja þau ... ef hann ætlar sér nokkra
þingævi ...“ ef ekki „verður honum blásið burtu ...“66
Áfengisbann samþykkt á Íslandi
Eftir harðar umræður staðfesti Alþingi Íslendinga vilja þjóðar-
innar og lög um áfengisbann var samþykkt með 8 atkvæðum
gegn 5 í efri deild og 18 gegn 6 í neðri deild árið 1909.67 Templ-
arar og aðrir þeir sem voru fylgjandi banni höfðu sigrað. Með
lögunum var öll meðferð áfengis gerð ólögleg á Íslandi frá og
með árinu 1915 og brot gegn þeim gat varðað háum sektum og
jafnvel fangelsi.68 Ómæld vinna hafði verið lögð í að knýja fram
sigurinn. Á fyrstu árum aldarinnar hafði félögum Góðtemplara-
reglunnar fjölgað jafnt og þétt og um það leyti sem þjóðarat-
kvæðagreiðslan fór fram voru templarar rúmlega 6600, eða tæp-
lega 8% þjóðarinnar.69 Reglan beitti samtakamætti sínum óspart.
Af þeim sökum var hún það öflugur þrýstihópur að nær ógerlegt
var fyrir þingmenn og aðra að sniðganga hana. Fyrir kosningar
1904 lögðu templarar til að mynda spurningalista fyrir þing-
mannsefni, þar sem þeir voru meðal annars spurðir um afstöðu
til aðflutningsbanns og viðhorf til Góðtemplarareglunnar. Út frá
svörum þeirra „leiðbeindi” Reglan fylgismönnum sínum um
hvern ætti að kjósa.70 Í baráttu sinni létu templarar einskis
ófreistað til að ná markmiði sínu og létu þá sem stóðu í veginum
fá það óþvegið. Til að mynda kvartaði Magnús Einarsson dýra-
læknir, einn eindregnasti andstæðingur bannlaganna, undan
templurum og sagði að „andstæðingar aðflutningsbannsins hafa
í augum þeirra og allra lítthugsandi manna orðið fyrir því ámæli,
að þeir væru talsmenn drykkjuskaparins og því hreinir vargar í
vjeum.“71 Gegn slíkum málflutningi áttu andstæðingar bannsins
engin svör. Þeir voru veikir og óskipulagðir á meðan að bann-
sinnar voru sterkir og skipulagðir. Það var ekki fyrr en eftir þjóð-
aratkvæðagreiðsluna að andstæðingar fóru að fylkja liði. En það
var of seint. Með mikilli baráttu og vel skipulögðu áróðursstríði
hafði Góðtemplarareglan og aðrir sem studdu bann snúið al-
menningsálitinu rækilega á sitt band. Ekkert gat komið í veg fyr-
ir að algert áfengisbann yrði að veruleika á Íslandi árið 1915.
Sagnir 1999