Sagnir - 01.06.1999, Síða 59

una, litu svo á að gjaldeyrisskömmtun, og jafnvel innflutn-
ingshöft, væru skárri kostur en gengisfelling.
Barátta um launalækkun
Fyrstu ár kreppunnar einkenndust af harðvítugum átökum á
vinnumarkaði. Hámarki náðu þau árið 1932, sem nefnt hefur
verið „átakaárið mikla“.14 Frægast þeirra, og örlagaríkust,
voru slagsmál Reykjavíkurlögreglunnar við verkamenn og at-
vinnuleysingja í Templarasundi og nálægum götum þann 9.
nóvember 1932. Verkalýður bæjarins safnaðist saman til að
mótmæla tillögu Sjálfstæðismanna í bæjarstjórn um launa-
lækkun í atvinnubótavinnu bæjarins, sem verkamenn töldu
fyrstu atlöguna að almennri launalækkun. Lögreglu og mót-
mælendum lenti saman, og skemst er frá því að segja að
veraklýðshreyfingin sýndi með eftirminnilegum hætti að þó
hana skorti fylgi á þingi, væri styrkur hennar á götum bæjar-
ins nægur til að standa vörð um lífsafkomu og kjör verka-
manna. Ljóst var að launalækkun yrði ekki knúin í gegn með
góðu.15
Atvinnurekendur voru ekki í neinum vafa um styrk verka-
lýðshreyfingarinnar, og á þeim forsendum var gengisfellingu
hafnað: Gengislækkun kæmi ekki að neinum notum, því
vinnudeilur og kaupkröfur myndu fljótt éta upp ávinninginn.
Sömu menn og höfnuðu gengislækkun á þessum forsendum
voru því enn á þeirri skoðun að ráðast ætti að kjarna vandans
og lækka laun.16 Sérstaklega virðast það hafa verið kaupmenn
og innflytjendur, ásamt Morgunblaðinu og Vísi, sem héldu
uppi merkjum launalækkunarleiðarinnar á þessum forsendum.
Fjölmargir Sjálfstæðismenn virðast hins vegar hafa skilið að
laun yrðu alls ekki lækkuð og að finna yrði aðrar leiðir. Geng-
islækkun var ein af þeim.
Gengismálið í deiglunni
Fyrstu merki þess að gengisskráningin hafi verið til almennr-
ar umræðu er „bændafundur“ í Kjósarsýslu 7. janúar 1933.
Þar urðu miklar umræður um tillögu um að skora á ríkisstjórn-
ina að fella gengið. Þó tillagunni hafi verið hafnað sýnir þetta
að bændur voru farnir að ræða gengismálið sín í milli.17 Þá má
ráða af heimildum að einn leiðtoga Framsóknarflokksins,
Tryggvi Þórhallsson forsætisráðherra, var um þessar mundir
mjög fylgjandi því að gengi krónunnar yrði lækkað og fylgd-
ist náið með umræðum um gengismálið.18 Tryggvi virðist þó
ekki hafa beitt sér opinberlega fyrir gengislækkun fyrr en í
kosningum til Alþingis sumarið 1933.19
Þó bændur hafi rætt gengislækkun
voru skoðanir innan Framsóknarflokks-
ins mjög skiptar. Framkvæmdastjóri
Sambandsins Jón Árnason skrifaði grein
í Tímann í febrúar, skömmu fyrir flokks-
þing Framsóknarflokksins. Jón sagðist
hafa talað við „æðimarga bændur, sem
virðast hafa mikla trú á því, að verðfall
krónunnar sé eitt af helztu bjargráðum
landbúnaðarins í yfirstandandi erfiðleik-
um.“ Hann hélt því fram að þetta væri misskilningur, bændur
yrðu að hafa í huga hvað væri stéttinni allri fyrir bestu. Í heild
58
Skasta svikamylla auvaldsind
Sagnir 1999
flutning. Minni eftirspurn eftir innflutningi, og meiri útflutn-
ingur kæmu í veg fyrir gjaldeyrisskort. Hjól atvinnulífsins
tækju að snúast að nýju með aukinni framleiðslu. Fjölmargir
framsóknar- og sjálfstæðismanna trúðu á kennisetningar
klassískrar hagfræði og nauðsyn launa-
lækkunar.
Sé verðlag hins vegar ósveigjanlegt
niður á við versnar samkeppnisstaða og
innflutningur verður hlutfallslega ódýr-
ari. Að lokum leiðir þetta til gjaldeyris-
skorts. Við þær aðstæður geta stjórnvöld
gert tvennt: Takmarkað innflutning með
valdboði eða fellt gjaldeyrinn í verði.
Fyrri leiðin slær aðeins á gjaldeyrisskort-
inn, en sú síðari hefur einnig örvandi áhrif á útflutningsstarf-
semi.13 Halldór Jónasson og aðrir sem trúðu á fastgengisstefn-
Ólafur Thors (1892–1964)
Ólafur var framkvæmdastjóri Kveldúlfs hf., 1914-1939, stærsta
útgerðarfyrirtæki landsins. Hann var einnig formaður F.Í.B.
1918–1935, og formaður Sjálfstæðisflokksins 1934–1961. 1925 var
hann skipaður í gengisnefnd, og sat í henni þar til hún var lögð niður.
Ólafur barðist ötullega gegn hækkun krónunnar á þriðja áratugnum,
og fór ásamt Tryggva Þórhalssyni fremstur í flokki svonefndra
„stýfingarmanna“. Þegar gengið var fellt vorið 1939 var Ólafur einn
helsti talsmaður þess innan Sjálfstæðisflokksins. Sú afstaða aflaði
honum tímabundið töluverðra óvinsælda meðal margra
flokksmanna.
Halldór Jónasson og aðrir
sem trúðu á fastgengis-
stefnuna, litu svo á að gjald-
eyrisskömmtun, og jafnvel
innflutningshöft, væru skárri
kostur en gengisfelling.