Sagnir - 01.06.1999, Page 66

Skasta svikamylla auvaldsins
65
1 Á þriðja áratugnum, frá því að sjálfstæð skráning krónunnar hefst
1921/1922 og þar til að gengishækkun krónunnar var stöðvuð 1925 urðu
miklar umræður um gengismál. Nafn Jóns Þorlákssonar, fjármálaráðherra,
er órjúfanlega tengt þeim umræðum. Verðbólga hér á landi hafði verið
mikil á stríðsárunum, og krónan fallið mikið í verði. Jón barðist fyrir því
að gjaldmiðillinn fengi sitt fyrra gullgildi. Gegn Jóni stóðu fjölmargir
framsóknarmenn og sjálfstæðismenn, þeirra á meðal Tryggvi Þórhallsson
og Ólafur Thors. Sjá t.d.: Hannes Hólmsteinn Gissurarson: „Gengishækk-
unin 1925“, Landshagir. Þættir úr íslenzkri atvinnusögu, gefnir út í tilefni
af 100 ára afmæli Landsbanka Íslands. Ritstj.: Heimir Þorleifsson.
Reykjavík 1986, bls. 199–232.
2 Þrátt fyrir ítarlega leit, hefur höfundur ekki fundið nein merki þess að
gengismálið hafi komið til tals árið 1932. Umræðan í kjölfar gengislækk-
unarinnar 1931 var einnig af mjög skornum skammti. Ef undan eru skild-
ar stóryrtar fordæmingar verkalýðsblaðanna fjölluðu dagblöðin nánast
ekkert um gengisfallið.
3 Jóhannes Nordal og Ólafur Tómasson: „Frá floti til flots. Þættir úr sögu
gengismála 1922–1973.“ Klemensar bók. Afmælisrit Klemensar Tryggva-
sonar gefið út í tilefni af sjötugsafmæli hans 10. september 1984. Ritstj.:
Sigurður Snævarr. Reykjavík 1985, bls. 219.
4 Sigurður Snævarr: Haglýsingin Íslands. Reykjavík 1993, bls. 373.
5 Ásgeir ritaði tvær greinar í Tímann um gengisfallið, hér er vitnað í fyrri
greinina: Ásgeir Ásgeirsson: „Verðfall gjaldeyrisins“, Tíminn 3. október
Tilvísanir
ur með „Kanslergade forliget“: Ríkisstjórn jafnaðarmanna
ásamt miðflokknum felldi dönsku krónuna um 18%. Gengis-
fellingin var hluti af víðtækari ráðstöfunum til viðreisnar at-
vinnuveganna, sérstaklega útflutningsframleiðslu og landbún-
aðar. Til að koma í veg fyrir að hagur útflytjenda væri étinn
upp af launahækkunum og vinnudeilum voru verk föll bönn-
uð og launataxtar festir, auk þess voru vextir lækkaðir og
verkbönn vinnuveitenda bönnuð. Verkalýðshreyfingin fékk í
staðinn aukin útgjöld til velferðarmála og atvinnuleysisbóta
og fé til byggingar verkamannabústaða var aukið.80 Aðgerð-
irnar voru stórt skref til viðreisnar dönsku efnahagslífi, en
sögulegt mikilvægi felst helst í því að með þeim var stigið
fyrsta skrefið til sögulegra sátta atvinnurekenda og verkalýðs-
hreyfingarinnar. Slíkar sættir voru grunnurinn að „norræna
módelinu“, samráðskerfi því sem einkenndi samfélag og efna-
hagslíf Norðurlandanna á eftirstríðsárunum.81
Jón Baldvinsson, einn af foringjum íslenskra jafnaðar-
manna, benti á að verkamenn gætu sætt sig við gengislækkun
væri hún framkvæmd með líkum hætti og í Danmörku, jafnað-
armenn yrðu að eiga hönd í bagga. Að öðrum kosti væri ekki
hægt að koma í veg fyrir að aðgerðirnar yrðu verkamönnum til
bölvunar.82 Síðar á áratugnum benti Ásgeir Ásgeirsson á að
eina leiðin til að lækka gengið væri að gera það með samstarfi
við verkalýðshreyfinguna. Þessi leið var hinsvegar aldrei rædd
af alvöru. Jafnaðarmenn höfðu ekki nægilegan styrk til að
leggja til slíkar aðgerðir sjálfir og atvinnurekendur töldu sig
ekki þurfa að taka tillit til verkalýðshreyfingarinnar og Alþýðu-
flokksins. Jafnvel í lok kreppunnar, við undirbúning „þjóð-
stjórnarinnar“, höfðu sjálfstæðismenn ekki skiling á nauðsyn
þess að Alþýðuflokkurinn væri hafður með í ráðum um við-
reisn atvinnuveganna.83
1931. Sú síðari fjallaði um viðhorf Ásgeirs til gengismálsins og stefnu
stjórnvalda: Ásgeir Ásgeirsson: „Gengi og gjaldeyrir”, Tíminn 19. októ-
ber 1931.
6 Ólafur Björnsson: „Gjaldeyris- og gengismál“, Alþingi og fjárhagsmálin
1845–1944. Klemens Tryggvason, Gylfi Þ. Gíslason og Ólafur Björnsson.
Reykjavík 1953, bls. 125.
7 Varðandi norska gengisstefnu og baráttu norskra bænda fyrir lægra gengi
á fjórða áratugnum vísast í Øistein Hveding: Landbrukets gjeldkrise i mell-
omkrigstiden. Jaren 1982, bls. 215–219. Fjallað er ítarlega um danska
gengisstefnu þessa tíma í Knud Eerik Svendsen, Erik Hoffmeyer, et al.:
Dansk Pengehistorie II. Óðinsvé 1968, bls. 162–178.
8 Sjá t.d. Helge W. Nordvik: „Penge- og valutapolitikk, bank og kreditt-
vesen og krisen i norsk økonomi på 1930-tallet“, Det som svarte seg best.
Studier i økonomisk historie og politikk. Ritstj.: Edgar Hovland, Even Lange
og Sigurd Rysstad. Osló 1990, bls. 177–191. Einnig: Nils Meinander:
Satavisikymmentä vuotta rahapolitiikkaa. Suomen pankki 1811–1961.
Helsinki 1964, bls. 76–80. Rétt er að taka fram að í Danmörku héldu sam-
tök bænda áfram að krefjast lægra gengis. Hámarki náði barátta þeirra árið
1935, en þá var skipulögt gjaldeyrisverkfall til að knýja á um gengislækk-
un. Aðgerðirnar runnu út í sandinn. Sjá: Knud Erik Svendsen, Erik Hoff-
meyer, et al.: Dansk Pengehistorie II. Óðinsvé 1968, bls. 202–206.
9 „Gengið“ (Reykjavíkurbréf), Morgunblaðið 12. febrúar 1933. Íslensku
dagblöðin fjölluðu mikið um ákvörðun Dana, kosti hennar og galla.
Sagnir 1999
Peningaseðill. Sjálfstæð skráning krónunnar hófst 13. júní 1922.
Fram að því hafði íslensk króna jafngilt danskri. Fyrstu árin var
gengi krónunnar fljótandi, en var fest í kjölfar mikillar hækkunar á
árunum 1924 og 1925: 22,15 krónur jafngiltu einu sterlingspundi.
Festing gengisins var þá skoðuð sem bráðabirgðaákvörðun, en varð
upphafið að lengsta tímabili stöðugs gengis í sögu íslenskra
efnahagsmála. Gengið gagnvart pundi var óbreytt til 1939.
leiðenda til „sjávar og sveita“ hafi verið í ríksstjórn, þá var
stjórnin ekki nógu sterk til að takast á hendur jafn vandasamt
verk og gengisfelling hlaut að vera, til þess hafði hún ekki
fylgi í eigin flokkum.79
Jafnvel þó náðst hefði samstaða með stjórnarflokkunum
um gengislækkun voru jafnaðarmenn utan stjórnar. Verka-
lýðshreyfingin hefði aldrei þolað að gengi krónunnar hefði
verið fellt án síns samráðs, sérstaklega ekki meðan sárin frá
Gúttóslagnum voru ógróin. Slíkt hefði aðeins leitt til harðsnú-
inna vinnudeilna. Gengisfelling krafðist samvinnu allra stétta,
líkt því samkomulagi sem náðist milli helstu flokka Danmerk-