Morgunblaðið - 30.07.2015, Blaðsíða 90

90 MINNINGARAldarminning
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. JÚLÍ 2015
Agnar Kofoed-Hansen fæddist
í Reykjavík þann 3. ágúst 1915.
Foreldrar hans voru þau Emilía
Kristbjörg Benediktsdóttir og
Agner Fransisco Kofoed-Han-
sen. Emilía var af breiðfirskum
ættum en Agner var danskur og
kom hingað til lands árið 1907
eftir að hann var skipaður skóg-
ræktarstjóri Íslands. Agnar gekk
í Miðbæjarskólann og síðar lá
leiðin í gagnfræðaskóla Reykvík-
inga. Á þessum árum tók hann
virkan þátt í starfi KFUM og
skátahreyfingarinnar. Agnar átti
sem barn við nokkra vanheilsu að
stríða og segir frá því í endur-
minningum sínum að meðal þess
sem hann drakk í sig af lesefni á
þeim stundum hafi verið frásagn-
ir af helstu flugköppum í fyrri
heimstyrjöldinni ásamt frásögn-
um af flugafrekum Lindbergs.
Þetta ásamt þeim vísi að flugiðk-
un sem þá var hafin í Vatnsmýr-
inni og Vatnagörðum kveikti
áhuga Agnars á flugi. Þegar hann
var þrettán ára bauð faðir hans
honum í stutt skemmtiflug með
Súlunni yfir Sundin og út fyrir
Gróttu en eftir þá ferð var ásetn-
ingur hans að læra að fljúga orð-
inn járnharður.
Upphaflega hugði Agnar á
flugnám í Englandi en þegar það
reyndist fjárhagslega ókleift þá
fékk hann augastað á flugliðsfor-
ingjaskóla danska sjóhersins en
Ísland var þá sambandsríki Dan-
merkur og Agnar að auki hálfur
Dani. Með stuðningi aðila í
stjórnarráðinu hér heima var
umsókn Agnars samþykkt og
hélt hann utan síðla árs 1934.
Hann lauk flugnáminu undir her-
aga og útskrifaðist sem flugliðs-
foringi. Hann fékk starf sem flug-
maður hjá flugfélaginu DDL í
rúmlega hálft ár og fékk jafn-
framt leyfi til að starfa í flug-
rekstrardeild félagsins til að
kynna sér til hlítar uppbyggingu
og rekstur áætlunarflugfélags.
Með þessu og frekari þjálfun síð-
ar, hjá Wideröe í Noregi og Luft-
hansa í Þýskalandi aflaði hann
sér fullra réttinda sem flugstjóri í
farþegaflugi. Frá upphafi hafði
það verið óbifanlegur ásetningur
hans að endurvekja farþegaflug á
Íslandi en fyrri tilraunir til þess
höfðu þegar hér var komið sögu
allar farið út um þúfur. Við heim-
komu sumarið 1936 var Agnar
skipaður flugmálaráðunautur
ríkisins mest fyrir tilstilli Sveins
Björnssonar sendiherra og síðar
forseta sem taldi nauðsyn að nýta
þekkingu Agnars ekki aðeins
sem flugmanns heldur og sem
herskólagengings manns í ljósi
þeirrar ófriðarbliku sem þá var
tekin að hrannast upp í Evrópu.
Aðstæður til að hefja flugrekstur
á Íslandi voru ekki bjartar og
áhugi í lágmarki vegna fyrri
áfalla. Agnar hófst strax handa
við að afla hugðarefni sínu fylgis
og stofnaði fljótlega eftir heim-
komuna Svifflugfélag Íslands.
Fyrirmyndinni hafði hann fyrir
algera tilviljun kynnst í Dan-
mörku stuttu fyrir heimför og
gerði sér strax grein fyrir þýð-
ingu þess að ná til ungmenna með
brennandi áhuga á flugi sem
vildu ná tökum á frumatriðum
fluglistar. Þetta gekk eftir og
margir kunnir menn sem fóru til
Bandaríkjanna í stríðinu til að
læra flug, frumkvöðlar Loftleiða
og flugstjórar flugfélaganna
komu úr félögum svifflugmanna
sunnan lands og norðan sem og
ýmsir tæknimenn sem tengdust
flugi.
Sem flugmálaráðunautur var
það strax meginverkefni Agnars
að kanna til þrautar allar leiðir
sem til greina komu til að hefja á
ný rekstur farþegaflugs á Ís-
landi. Erlend flugfélög höfðu áð-
ur sýnt málinu áhuga en bæði
Pan Am og KLM drógu sig í hlé
þegar eftir efndum var gengið og
ríkistjórn Íslands hafnaði 1939
beiðni Lufthansa um aðstöðu hér
á landi enda töldu margir að hún
tengdist vaxandi hernaðarums-
vifum Þjóðverja. Agnar beitti sér
á mörgum sviðum við að afla
stuðnings við stofnun innlends
flugfélags með kynningarfund-
um, útvarpserindum og blaða-
skrifum. Hann naut í þessu öfl-
ugs stuðnings eldri
flugáhugamanna einkum dr. Al-
exanders Jóhannessonar og Jóns
Eyþórssonar veðurfræðings.
Agnar beitti sér fyrir stofnun
Flugmálafélags Íslands á árinu
1936 en þar gerðust félagar
margir öflugir áhrifamenn sem
höfðu áhuga og skilning á þessari
nýju samgönguleið. Þessi barátta
Agnars og fleiri leiddi að lokum
til þess að hópur athafnamanna á
Akureyri undir forystu Vilhjálms
Þórs sem var þjóðkunnur af
störfum sínum í viðskiptalífinu
tók höndum saman og samþykkti
á grundvelli áætlana Agnars að
stofna flugfélag í byrjun júní
1937 og hlaut það nafnið Flug-
félag Akureyrar. Það félag varð
síðar Flugfélag Íslands og eftir
samruna við Loftleiðir 1973 að
Flugleiðum og er nú rekið undir
merkjum Icelandair sem á því í
dag að baki liðlega 78 ára sam-
felldan rekstur. Í beinu framhaldi
af stofnun Flugfélags Akureyrar
hóf Agnar sem þá strax var ráð-
inn fyrsti flugmaður og forstjóri
félagsins undirbúning að flug-
vélakaupum og uppbyggingu á
innviðum félagsins og sótti í þeim
efnum reynslu til nágrannaland-
anna. Fyrsta flugvél Flugfélags
Akureyrar var sjóflugvél af gerð-
inni WACO og hlaut einkennis-
stafina TF-ÖRN. Vélin var sett
saman í Reykjavík og fyrsta
formlega flugið var póstflug til
Akureyrar 2. maí 1938.
Á árinu 1939 verða kaflaskil í
lífi Agnars Kofoed-Hansen en þá
fer Hermann Jónasson forsætis-
ráðherra þess ítrekað á leit við
hann að hann taki að sér embætti
lögreglustjóra í Reykjavík og
hefur þá eflaust verið horft til
þess sem áður er nefnt að þar
hafi mestu ráðið nýleg herskóla-
menntun Agnars og nauðsyn
þess að búa lögregluna eftir föng-
um undir hugsanleg stríðsátök.
Þessi ráðstöfun varð áreiðanlega
ekki óumdeild enda var Agnar á
þessum tíma aðeins 24 ára gamall
og hann setti strax það skilyrði að
öll ríkisstjórnin lýsti stuðningi
við ráðninguna og honum að
óvörum gekk það eftir. Agnar hóf
strax sumarið 1939 undirbúning
fyrir hið nýja starf en vegna
nauðsynlegra lagabreytinga tók
hann ekki formlega við embætt-
inu fyrr en 6. janúar 1940. Agnar
hóf þegar markvissa þjálfun lög-
reglunnar miðað við að til hern-
aðarátaka gæti komið og taldi
m.a. nauðsynlegt að hún væri
vopnum búin og gæti mætt
hverju tilræði sem er við lýðræð-
ið í landinu utan beinnar innrásar
erlends hers. Þekkt er frásögnin
af þvi að Agnar var með kjarna
lögreglunnar í þjálfun á Laugar-
vatni daginn sem Bretar her-
námu Ísland. Agnar bendir á það
í minningum sínum að það hafi
skipt sköpum að hafa haft hina
harðsnúnu „Laugvetninga“ þeg-
ar reyna tók á samskipti við setu-
liðið enda voru hér á landi allt að
sextíu þúsund erlendir hermenn
þegar mest var. Lögreglan hefði
með snarræði, atorku og lagni
bjargað fjölmörgum mannslífum
eins og staðfest var síðar með
bréfum hershöfðingja og sendi-
herra þar sem borið var lof á
framgöngu lögreglunnar. Agnar
gegndi embætti lögreglustjóra
öll stríðsárin og allt fram til 1947
er hann var skipaður formaður
Flugráðs og tók við embætti flug-
vallarstjóra ríkins en öll stríðs-
árin hafði hann einnig sinnt fyrra
hlutverki flugmálráðunauts. Árið
1951 tekur Agnar Kofoed-Han-
sen við embætti flugmálastjóra
sem hann gengdi til æviloka 1982.
Rithöfundurinn Jóhannes
Helgi skrifaði í samvinnu við
Agnar æviminningar hans og
fjallar þar í tveimur bindum um
það tímabil sem hér á undan hef-
ur verið rakið. Fyrri bókin „Á
brattann“ kom út árið 1979 og sú
síðari „Lögreglustjóri stríðsár-
anna“ kom út tveimur árum síð-
ar.
Eftir lok síðari heimstyrjaldar
verður mikill uppgangur í flugi
og flugtengdri starfsemi hérlend-
is. Þótt Bretar og Bandaríkja-
menn hafi þá afhent Íslendingum
tvo flugvelli til afnota þá dugði
það skammt því önnur byggðar-
lög höfðu í besta falli sanda eða
mela sem gátu þjónað sem frum-
stæðir flugvellir. Öryggi var þar
að auki takmarkað þar sem mjög
skorti á fjarskipta- og leiðsögu-
tæki. Verkefnin voru því næg og
þótt fjárveitingar væru takmark-
aðar tókst með góðum sambönd-
um erlendis að afla notaðs bún-
aðar og þar skipti sköpum aðild
Íslands að ICAO og sú tækniað-
stoð sem þaðan fékkst. Reyndar
hafa tengsl Íslands við ICAO frá
þeim tíma reynst Íslendingum
mjög ábatasöm. Dr. Assad Ko-
taite fyrrum forseti fastaráðs
ICAO lýsti því í viðtali við Morg-
unblaðið í október 1994 að strax á
stofnfundi ICAO í Chicago 1944
hafi Agnar Kofoed-Hansen
fulltrúi Íslands vakið máls á
nauðsyn svæðisbundinnar sam-
vinnu varðandi flug yfir N-Atl-
antshaf og sameiginlegrar fjár-
mögnunar aðbúnaðar og
þjónustu.
Hjálmar Finnson sem um
skeið var forstjóri Loftleiða segir
síðan frá því í viðtali í sama blaði
árið 2000 að á fundi ICAO í Genf
árið 1947, þar sem Agnar fór fyr-
ir íslensku sendinefndinni, hafi
Íslendingar tekið við alþjóðaflug-
þjónustunni á N-Atlantshafi af
Bretum í umboði ICAO. Hjálmar
sem var einn fulltrúa Íslands á
þessum fundi segir síðan orðrétt:
„Því fór fjarri að eining ríkti um
þennan samning og umræðurnar
stóðu í nokkrar vikur. Bretar og
Kanadamenn voru okkur and-
snúnir en Bandaríkjamenn stóðu
með okkur. Framganga Agnars á
þessum fundum var á þann veg
að mér fannst eins og við værum
þegnar stórþjóðar en ekki fá-
mennrar þjóðar á eyju í Atlants-
hafi. Auðfundið var að framkoma
hans hafði áhrif á fleiri en mig í
umræðum á þinginu og ekki síður
utan funda“. Þessi þjónusta er
enn starfrækt hér á landi og veit-
ir fjölda Íslendinga atvinnu og
skapar gjaldeyristekjur fyrir
þjóðarbúið.
Þótt flugverkefni væru ærin
hér innanlands þá kom snemma
að því að íslensku flugfélögin
vildu hefja millilandaflug. Á þeim
tíma var frelsi til slíkra athafna
afar takmarkað og allt flug
byggðist á loftferðasamingum við
einstök lönd og gagnkvæmum
samningum um lendingaréttindi
og fargjöld. Flest stærri flug-
félög voru þá ríkisrekin og nutu
hvert um sig öflugs stuðnings og
verndar stjórnvalda heima fyrir.
Í grein sem Jakob F. Ásgeirsson
stjórnmálafræðingur ritar í
Morgunblaðið 10. mars 1994 í til-
efni þess að þá voru 50 árin liðin
frá stofnun Loftleiða rifjar hann
upp baráttu félagsins fyrir þeirri
ætlan sinni að bjóða flug milli
Evrópu og Bandaríkjanna á
lægra verði en þá þekktist. Flug-
félög sem voru aðilar að IATA
höfðu bundist samtökum m.a. um
lágmarksfargjöld og mátti búast
við harði andstöðu þeirra. Jakob
segir í grein sinni „Agnar gerði
sér undireins ljóst hverjar afleið-
ingarnar gætu orðið. Honum
kom í hug smáríkið Lúxemborg.
Landið lá í þjóðbraut og þar var
ágætur flugvöllur, en flugsam-
göngur litlar sem engar. Agnar
lét sér detta í hug að með sam-
starfi tveggja smáþjóða mætti slá
tvær flugur í einu höggi, finna
griðland fyrir Loftleiðir í Evrópu
og hleypa lífi í flugstarfsemi í
Lúxemborg. Hann undirbjó því
loftferðasamning milli ríkjanna á
grundvelli Chicago sáttmálans og
var hann undirritaður haustið
1952. Tæpum þremur árum síðar
fór Loftleiðavél í fyrstu áætlun-
arferð félagsins til Lúxemborg-
ar“.
Agnar Kofoed-Hansen hlaut
fjölda viðurkenninga innanlands
og utan fyrir brautryðjendastörf
sín að flugmálum. Alþjóðaflu-
gmálastofnunin ICAO veitti Agn-
ari heiðursviðurkenningu árið
1979 fyrir dýrmætt framlag til al-
þjóðlegra flugmála og þróun flu-
gleiðsöguþjónustu yfir Norður-
Atlantshaf. Viðurkenningin er
kennd við Edward Warner fyrsta
forseta ICAO og er veitt einstak-
lingi eða stofnun sem skarað hef-
ur framúr á sviði flugmála á
heimsvísu. Hefur hún aðeins ver-
ið veitt í 40 skipti frá árinu 1959
og síðast árið 2013.
Þrátt fyrir annir sem stjórn-
andi flugmála hélt Agnar ætíð
góðu sambandi við grasrótina í
starfsemi félaga flugáhuga-
manna einkum í Svifflugfélaginu
og Flugmálafélaginu. Hann var
tíður gestur á fundum þeirra og
margar ökuferðir fjölskyldunnar
á sunnudögum enduðu á Sand-
skeiðinu. Hann flaug einnig mikið
sjálfur bæði svifflug og vélflug og
hélt við öllum réttindum sínum.
Eitt síðasta flug hans var í októ-
ber 1982 en þá flaug hann Klemm
flugvélinni TF-SUX, þá nýlega
endurbyggðri sem hann hafði átt
þátt í að fá til landsins árið 1938
og var m.a. notuð til að kanna
lendingarstaði víða um land.
Hann var hvatamaður þess að
Flugbjörgunarsveitin kom sér
upp fallhlífasveit og brýndi þá til
dáða með því að lofa að hann
skyldi stökkva fyrstur og stóð við
það þá liðlega fimmtugur að
aldri. Þá gaf hann sér oft tíma til
að rölta út af skrifstofu sinni í
flugturninum og spjalla við flug-
nema. Ragnar Axelson (RAX
ljósmyndari) segir í viðtali 2011
„virðing fyrir Agnari á meðal
flugnema var mikil, framkoma
hans og kurteisi er mér minnis-
stæð og óendanlegur flugáhugi.
... Fyrir kom að maður var tekinn
á teppið, menn voru ungir að
fljúga af sér hornin, en málin
voru leyst í bróðerni og sköðuðu
engan. Framkoman ein gerði það
að verkum að enginn vildi bregð-
ast Agnari aftur“.
Íslenskir flugáhugamenn hafa
verið iðnir við að skrá sögu flugs
og halda til haga minjum frá ár-
um brautryðjendanna. Ber þar
einkum að nefna ritun annála ís-
lenskra flugmála og uppbygg-
ingu einkaaðila á flugminjasafn-
inu á Akureyri þar sem allt er
gert af miklum stórhug og
smekkvísi. Fjölskylda Agnars
metur mikils þá virðingu sem
þessir aðilar hafa sýnt minningu
hans.
Agnar hóf snemma að stunda
fjallgöngur „Ég byrjaði á þessu
þegar ég var í lögreglunni. Þegar
ég var orðinn örþreyttur á erli og
þrasi hvarf ég á vit fjallanna og
kom þaðan eftir tvo tíma, nýr og
stálsleginn.“ (Á brattann bls.
200). Hann gekk til liðs við
Fjallamenn og Guðmund Einars-
son frá Miðdal en þeir voru góðir
vinir og stunduðu einnig veiðar
saman. Seinna fór hann að glíma
við fjöll erlendis og kleif bæði
Mont Blanc og Kilimanjaro fyrst-
ur Íslendinga. Hann hélt sér alla
tíð í góðu formi með fjallgöngum,
skíðaiðkun, líkamsæfingum og
sundi.
Agnar kvæntist árið 1938
Björgu Axelsdóttur Kofoed-Han-
sen en hún lést árið 2013. Þau
eignuðust sex börn, Astrid,
Hólmfríði, Emilíu, Sophie,
Björgu og Agnar. Af þeim eru
Astrid og Emilía látnar.
Þórður Jónsson.
Agnar Kofoed-Hansen
Listflug Agnar hafði mikla ánægju af listflugi.
Flugliðsforningi Agnar við lok prófa í flugskóla danska flotans.
Lýðveldishátíðin 1944 Agnar lögreglustjóri ásamt Björgu eiginkonu sinni.
Ljósmynd/úr einkasafni
Ljósmynd/úr einkasafni
Morgunblaðið/RAX