Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Blaðsíða 77

Trúarhefð á Norðurlöndum í Ijósi kirkjusögunnar
Með þessu á ég ekki við að íslenskri höfðingjar á 12. öld hafi almennt
verið trúlausir og sneyddir tilfinningu fyrir hinu heilaga eins og Þorgilsi Odda-
syni og Böðvari Asbjarnarsyni er lýst né að íslensk alþýða hafi verið fullkom-
lega afskiptalaus um trúmál um síðustu aldamót líkt og Björn í Brekkukoti.
Ég á aðeins við að nauðsynlegt sé að kanna hvernig trúarlegri tilhöfðun til
einstaklinga og trúarlegri tileinkun þeirra var háttað í samfélagi þar sem frem-
ur var beitt hóprænum miðlunar- og mótunaraðferðum en einstaklings-
miðuðum.62
Var kirkjan og boðskapur hennar e.t.v. líkt og fjarlæg yfirbygging sem
veitti hinu opinbera samfélagi lit og lögun meðan almenningur gekk álíka
sjálfala í andlegum efnum og raun er á nú á dögum?63 Á slíkum trúarlegum
sjálfbeina hefur að sönnu verið minna framboð trúarhugmynda og trúarhátta
fyrr á öldum en á hugmyndalegu markaðstorgi samtímans. Þó hefur jafnan
kennt þar margra grasa þar sem hugarheimur norræns átrúnaðar féll ekki í
gleymsku í einni svipan eftir trúarbragðaskipti né heldur batt siðbreytingin
bráðan enda á fjölskrúðugt kerfi trúarkenninga, trúarsiða og helgisagna kaþól-
skra miðalda. Þá hefur alþýðumenningin stöðugt búið að margslungnum
hugmynda- og sagnabanka sem ausa mátti af og samtvinna kirkjulegri kenn-
ingum. Útgáfa Vísnabókar Guðbrandar Þorlákssonar sem er nú liggur fyrir í
nýrri endurútgáfu markar t.d. upphaf langvarandi menningarbaráttu sem
kirkjan og lærðar stéttir héldu uppi um margra alda skeið fyrst á trúfræðilegu
plani, síðar siðferðislegu og loks fagurfræðilegu eins og kemur m.a. fram í
frægum ritdómi Jónasar Hallgrímssonar um rímur Sigurðar Breiðfjörðs64
Þessi langvinna skothríð að ofan sýnir vissulega að í undirdjúpum þjóðarsál-
arinnar var ýmsilegt að finna sem málsvarar hámenningar og orþódoxíu sættu
sig illa við
Frjór efniviður?
Hér að framan hefur verið bent á aðferða- og túlkunarfræðilegan vanda sem
upp kemur þegar félagsfræðileg viðhorf sem átt hafa miklu fylgi að fagna í
trúarsögulegum rannsóknum á Norðurlöndum á síðustu áratugum eru gaum-
gæfð í sögulegu ljósi. Sá vandi kristallast í spurningunni um það hvort frem-
62 Sjá Hjalti Hugason 1988: 282.
63 Sjá t.d. Loftur Guttormsson 2000: 357-360.
64 Hjalti Hugason 1988: 291-292. Loftur Guttormsson 2000: 267-272, 288, 354-357. Sjá t.d.
Til lesarans 2000: 3. Sjá ennfr. Jón Torfason, Kristján Eiríksson og Einar Sigurbjömsson
2000: xiii-xx.
75