Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Blaðsíða 154

Pétur Pétursson
Það sem gerðist við tilkomu félagsvísinda er að menn fara að beita kerf-
isbundnum rannsóknum á sviðum, sem áður voru falin fulltrúum trúarlega
valdsins, hins óbreytanlega, sanna og fyrirfram gefna - sem hver og einn hlyti
sálu sinnar vegna að hlýða. Hagfræðin - sem að vissu leyti heyrir félagsvís-
indunum til - útskýrir þær efnahagslegu forsendur sem breyta kjörum manna
og skiptingu gæða. Hamfarir og óáran eru ekki lengur skilgreind sem refsi-
dómur guðs heldur er vísað í náttúrulögmál, sem á sinn hátt hafa afdrifarík
áhrif á efnahagslega afkomu manna. A miðöldum og jafnvel fram að upplýs-
ingu taldi fólk og fyrirmenn að öfl og atburðir í samfélagi og stjórnmálum
væru vitnisburður um beina íhlutun guðs og stjórn í lífi manna, en félagsfræð-
ingar og mannfræðingar hafa aðrar skýringar, sem þeir leitast við að byggja
á röklegu samhengi orsaka og afleiðinga. Fullyrðingar um inngrip guðs í þá
keðju orsaka og afleiðinga, sem aðferðafræði félagsfræðinnar snýst um, eru
ekki teknar gildar vegna þess að ekki er hægt að finna þeim stað í þeim mód-
elum sem félagsfræðingar hafa búið til af samfélaginu. Hins vegar rannsak-
ar félagsfræðingurinn áhrif og tengsl trúarhugmynda og reynslu við athafnir,
boð og bönn eins og Weber gerði í dæminu sem tekið var hér að framan.
Sálfræðingar skilgreina innri heim mannsins, sem áður hafði verið svið
trúarinnar, samvisku mannsins frammi fyrir guði almáttugum og fulltrúum
hans sem dæmdu um eilífa útskúfun eða eilífa sæluvist. Af þessu mætti draga
þá ályktun að aðferðafræði félgsvísindanna hafi útrýmt guði, að minnsta kosti
gert hann óþarfan, enda töldu frumkvöðlar félagsvísindanna að þróun samfé-
lagsins og vísindanna mundi leiða til afhelgunar og voru þeir flestir yfirlýst-
ir guðleysingjar.
En það er nú einu sinni svo að það er ótrúlega skammt á milli guðleysis
og guðstrúar. Þetta kemur berlega í ljós hjá August Comte og höfundi sálgrein-
ingarinnar, taugasérfræðingnum Sigmundi Freud (1856-1939). Saga og stjórn-
mál 20. aldarinnar sýnir að trúarbrögðin skipta enn máli fyrir einstaklinga og
samfélög. Þetta gefur þeim kenningum undir fótinn að handanveruleikinn, trú-
arheimurinn sé óafmáanlegur hluti af mannlífinu þó svo að trúaratferli, stofn-
anir og þekking manna á trúarbrögðum geti verið með ýmsu móti. Slíkar hug-
myndir leggur einn af lærisveinum Freuds til grundvallar kenningum sínum
um hin ýmsu svið og frummyndir sálarlífsins. Þeir sem nú kanna hagsögu og
alþjóðastjórnmál kynna sér vandlega trúarbrögð og hinar ýmsu hefðir sem
móta mannskilning, mannréttindi og menningu ólíkra þjóða og menningar-
heilda. Karl Marx hefði aldrei getað hugsað sér að um öld eftir andlát sitt
myndu æðstu fulltrúar kommúnismans vera í samningaviðræðumm við páfann
í Róm um framtíð Evrópu.
Kenningar Sigmundar Freuds, sem gengu út frá því sem vísu að trúar-
152