Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Blaðsíða 66

Hjalti Hugason
messuföll sakir veðurfars eða af öðrum ástæðum og síðar vaxandi tillit er
prestar tóku til hentugleika sóknarbarna. Allt olli þetta því töluverður tími gat
liðið milli þess að guðsþjónusta væri haldin í hverri kirkju. Þá var það einnig
svo að þegar á annað borð var embættað var fremur að því stefnt að hvert
heimili í sókninni ætti fulltrúa við kirkjuna en að allt heimilisfólkið sækti
guðsþjónustu. I því fólst fyrst og fremst festa kirkjusóknarinnar.24
Afleiðingar þessa ástands virðast koma skýrt fram í þeim nútíma
aðstæðum sem kannanirnar bregða upp og er þar ugglaust komin ein helsta
skýringin á dræmri þátttöku Islendinga í guðsþjónustum í seinni tíð. Því til
staðfestu má t.d. benda á að mikið misræmi virðist vera milli trúhneigðar og
trúaráhuga landsmanna annars vegar og þátttöku þeirra í kirkjustarfi hins veg-
ar.25 Eigi túlkun Erlendar Haraldssonar hins vegar að standast virðist þurfa
að gera ráð fyrir að kirkjugestum hafi fjölgað á því skeiði sem festan í eldri
guðsþjónustuháttum var tekin að riðlast en þeim síðan fækkað aftur og það
sé skýringin á aðstæðum í samtímanum. Fátt bendir til þess að svo flókið þró-
unarferli hafi átt sér stað
í sögulegu ljósi virðist mega gera ráð fyrir því að breytingar á guðsþjón-
ustulífi hér á landi á mótum bænda- og þéttbýlissamfélags hafi frekar falist í
því að festan í kirkjusókninni hafi horfið en að dregið hafi úr sókninni í eig-
inlegum skilningi. Má enda segja að þátttaka í guðsþjónustulífi þjóðkirkjunn-
ar hafi um margt borið einkenni trúarhátta í upplausn er könnun Björns
Björnssonar og Péturs Péturssonar var gerð.26 Hún var t.d. algengari meðal
elstu kynslóðarinnar en hinna yngri. Þá stóð hún einnig sterkar meðal þeirra
24 Hjalti Hugason 1988: 203, 257-261,285.1 ívitnuðu riti gætir raunar nokkuð þeirrar staðal-
myndar sem getið er um hér að framan þar sem gengið er út frá því að kirkjusókn fyrr á
tíð hafi ekki aðeins einkennst af festu heldur hafi hún einnig verið almenn. (sjá t.d. Hjalti
Hugason 1988: 204, 257) Þar er þó einkum lögð áhersla á festuna og færð rök fyrir því
að þegar hafi verið farið að draga úr kirkjusókn á síðari hluta 19. aldar. Þótt hér sé dregið
í efa að réttlætanlegt sé að ganga einhliða út frá því að kirkjusókn hafi „stórminnkað"
miðað við það sem áður var er vissulega ástæða til að ætla að um tíma a.m.k. hafi festa
guðsþjónustulífsins ekki aðeins raskast heldur hafi einnig dregið úr sókninni. A.m.k. í
þeirri merkingu að hún hafi hætt að vera eins „almenn" og áður var en fólk fremur tekið
skipast meira í tvo flokka: þá sem sækja kirkju meira eða minna reglulega og hina sem
gera það mjög sjaldan eða aldrei.
25 Til samanburðar við þau 10% sem hér að framan voru talin taka reglulega þátt í guðsþjón-
ustuhaldi má benda á að 80% svarenda í könnun Péturs Pétussonar og Bjöms Björnsson-
ar töldu sig vera trúaða og í túlkunum á niðurstöðum beggja kannananna sem hér er vísað
til er látið að því liggja að trúaráhugi sé hér mun meiri en í nálægum löndum. Sjá m.a.
Erlendur Haraldsson 1978: 31-32, 33-35. Björn Björnsson og Pétur Pétursson 1990: 26-
27, 34, 39-40.
26 Með upplausn trúarhátta er hér átt við þá félagslegu breytingu sem á sér stað þegar siðir
og venjur sem áður voru sameiginlegir fyrir heilt samfélag taka fremur að verða sérkenni
64