Jökull - 01.12.1990, Blaðsíða 67

Víkingsson, S. 1982. Fljótsdalsheiði, 0st-lsland. Be-
tydningen av forskjellige brebevegelsesretninger
for morenematerialets tekniske egenskaper. 15.
Nordiske geologiske vintermpde, Reykjavík 5-
8. januar 1982. Abstracts. 43.
Víkingsson, S. and S. Guðjónsson 1984. Blöndu-
virkjun. Farvegur Blöndu neðan Eiðsstaða.
I. Landmótun og árset. Orkustofnun, OS-
84046/VOD-06.1-47.
Víkingsson, S. and S. Guðjónsson 1985. Set ogbygg-
ingarefni. In: Sigurðsson et al.: Fljótsdalsvirkj-
un. Undirbúningsrannsóknir vegna verkhönnun-
ar. Hefti I og II. Orkustofnun, OS-85027/VOD-
01.23-42.
ÁGRIP
JÖKULHÖRFUN Á MIÐHÁLENDINU
Um árabil hafa höfundar þessarar greinar unnið
að gerð jarðgrunnskorta af hálendinu á vegum Orku-
stofnunar og Landsvirkjunar. Kortin sýna útbreiðslu
°g gerð lausra jarðlaga og það annað sem um þau er
vitað og á við á slíkum kortum. Mikið af lausum jarð-
lögum á hálendinu myndaðist af ísaldarjöklum, og þá
emkum þegar þeir voru að hörfa í lok síðasta jökul-
skeiðs. Smám saman hefur safnast allmikið af gögnum
um skriðstefnu jökuls á hinum ýmu svæðum, og hafa
þau nú verið gerð tölvutæk. Með því að teikna allar
stefnuháðar rof- og setmyndanir jökulsins, svo sem
Jökulrákir, jökulkembur, jökulgarða og malarása inn á
kort má fá allgóða mynd af hörfunarsögu jökulsins á
viðkomandi svæðum.
Svæði það sem einkum er fjallað um hér nær frá
heiðum á vestanverðu Norðurlandi suður í uppsveitir
Suðurlands, frá Haukadalsheiði austur að Vatnajökli
(mynd 1). Einnig eru svæði norðaustan Vatnajökuls
tekin með til samanburðar. Lýst er einstökum svæð-
um (myndir 2-8), en síðan er reynt að raða brotunum
saman í heildarmynd (mynd 9).
Víða má sjá fleiri en eitt jökulrákakerfi á sömu
klöpp. Jafnan stefna elstu rákir innan frá miðbiki
landsins, sem bendir til þess að kúfur jökulsins hafi
verið einhvers staðar nálægt núverandi vatnaskilum á
miðhálendinu. Yngstu rákir gefa hins vegar til kynna
hvernig jökullinn klofnaði upp í minni jökla á seinni
stigum hörfunarinnar. Auk meginjökulsins voru jökl-
ar á fjallasvæðum, t. d. þar sem nú eru Langjökull
og Hofsjökull. Af stefnu jökulráka og jökulkemba
má ráða hvemig kúfur meginjökulsins færðist til eftir
því sem jökullinn hörfaði. Á Tungnaáröræfum skreið
jökullinn beint til norðurs, frá ísaskilum sem þá lágu
um Tungnaárfjöll og Grænafjallgarð rétt norðan við
Langasjó. Sunnan þeirra skreið jökull hins vegar til
SSA.
Mynd 10 sýnir hörfunarsögu jökla á miðhálend-
inu og hugsanlega legu jökuljaðra á ýmsum tímum.
Flestir garðamir eru mjóir og einfaldir. Jökuláraurar
í tengslum við jökulgarðana eru tiltölulega efnislitlir
nema þar sem landslagshallinn var á móti jökulskrið-
inu. Víða eru augljós merki þess, að áður en farvegir
náðu að grafast að ráði, tók fyrir rennsli bræðsluvatns
frá jöklinum og vatnið komst nýjar leiðir vegna hörf-
unar jökulsins. Við álítum því að langflestir ef ekki
allir jökulgarðar, sem fundist hafa á þessu svæði, hafi
myndast við framhlaup jökuls (surge), en ekki kyrr-
stöðu eða framgang vegna loftslagsbreytinga.
í kólnandi loftslagi má búast við að slíkir garðar
liggi þétt saman eða myndi belti af görðum. Þegar
garðar liggja hins vegar eins og hér er raunin, hver inn
af öðrum og oft langt á milli, er það til vitnis um að
jökullinn hafi gengið því skemmra fram sem lengra
leið, eða með öðrum orðum að hann hafi verið að
hörfa í hlýnandi loftslagi. Þess ber að geta, að hvergi
hefur reynst unnt að tengja saman jökulgarða tveggja
jökultungna með vissu. Hver jökultunga hefur sitt
háttarlag og reynslan af íslenskum nútímajöklum sýn-
ir að tvær samliggjandi tungur hlaupa sjaldnast fram
samtímis.
Engar beinar aldursákvarðanir eru til sem segja
til um aldur jökulgarðanna á hálendinu. Nýlegar ald-
ursákvarðanir á skeljum undan, úr og ofan af Búða-
görðunum á Suðurlandi benda til þess að jökullinn hafi
legið við þá fyrir um 9750-9600 árum (Árni Hjartarson
og Ólafur Ingólfsson, 1988). Þeir eru því af Preboreal
aldri, en voru áður taldir marka mestu framrás jökla á
Yngra-Dryas skeiði (Þorleifur Einarsson, 1964). Nýj-
ar aldursákvarðanir á jurtaleifum í lónseti á Laufaleit-
um norðvestan Mýrdalsjökuls, benda til þess að þar
hafi verið orðið jökullaust fyrir um 9400 árum (óbirt
gögn frá Eðlisfræðideild Árósaháskóla, Raunvísinda-
JÖKULL, No. 40, 1990 65