Jökull - 01.12.1991, Qupperneq 79

í
Elliðavatn og er eðlilegt að tengja sögnina þeim
atburðum. Hellnahraun er hins vegar upprunnið í
brotakerfi Brennisteinsfjalla og því blandast þama
frásagnir af fleirum en einum atburði. Um aðra þætti í
frásögn þjóðsögunnar af jarðeldum verður ekki fjallað
/ að sinni, en vera má að þar leynist enn frekari
sannleikur.
stemmer med den historiske Beretning, at henimod Midten
af det 14. Aarhundrede (1340) har Ilden raset i Undirhlíðar
hvor der f0r laa mange beboede Gaarde, og 0delagde
denne Egn aldeles.“
í dagbókina skrifar Jónas einnig þennan sama
dag:
9.2 Sögnin um Smillibúð
í Gráskinnu hinni meiri (Sigurður Nordal og
Þórbergur Þórðarson 1962) eru m.a. nokkrar sagnir úr
Hafnarfirði, skráðar af Friðriki Bjarnasyni. Ein
sögnin ber yfirskriftina Smillibúð og hljóðar svo:
„Skammt fyrir neðan Garðaflatir er stórt holt, sem nefnt er
Smillibúð (Smyrlabúð?). Talið er, að áður en Flatahraun
rann, sem er á milli Hvaleyrar og Hraunabæja, haft gengið
skipgengur skurður þar, sem nú er hraunið og allt inn að
Smillibúð, og hafi skip áður fyrir löngu átt að sigla upp
þangað, og hafi festarhringar sézt í Smillibúð til skamms
í tíma.“
Landið umhverfis Smillibúð eða Smyrlabúð er í
um 80 m hæð yfir sjó og má ljóst vera að þar hafa
ekki legið skip við festar eftir að land byggðist. I
sögninni leynist hinsvegar eitt merkilegt atriði.
Samkvæmt henni er Flatahraun runnið eftir að land
byggðist og ljóst er af nafninu Flatahraun að þarna er
átt við Hellnahraun sem er helluhraun, en Kapellu-
hraun, sem einnig er milli Hvaleyrarholts og Hrauna-
bæjanna, er úfið apalhraun. Yngra Hellnahraunið
náði þó aldrei að renna í sjó fram og hefur því ekki
valdið neinum breytingum á ströndinni eins og
sögnin gerir ráð fyrir. Þessi sögn ásamt sögninni um
Kaldá eru einu þekktu heimildirnar um að Yngra
Hellnahraun hafi runnið á sögulegum tíma.
9.3 Dagbók Jónasar Hallgrímssonar
Jónas Hallgrímsson (1933) ferðaðist frá Hafnarfirði
til Krísuvíkur 25. júní 1840.1 dagbók sinni segir hann
svo um Undirhlíðar:
„Disse bestaar af en Række af smaa Bjerge eller Kupler,
som for det meste synes at være Kratere, hvilket ogsaa
„Vejen gaar fra Fjallið eina, efter en lang Dal, lpbende mod
Sydvest, nedad hvilken Lavastr0mme gaar, der strækker sig
helt ned til S0en, mellem Krýsuvík og Grindavík, hvor de
bedækker en betydelig Strækning, som kaldes Ogmundar-
hraun, hvilket if0lge de historiske Efterretninger skal være
nedflydt 1340. Det synes at være kommet fra den Bjærg-
gruppe, som ligger for den nordlige Ende af den vestligste
Móhryggur og kaldes Dyngjur (þ.e. Trölladyngjur. Innsk.
höf.).“
Augsýnilega hefur Jónas þekkt sagnir um jarðelda
við Undirhlíðar eftir að land byggðist og hann hefur
talið að samtímis hafi gosið þar og í Móhálsadal er
Ögmundarhraun myndaðist. Artalið 1340 fær hann
að öllum líkindum úr annálabrotum Gísla biskups
Oddssonar (1942), en þar segir:
„Ár 1340. (Það ár) og sex sinnum á tveim þeim næstu
brann Heklufjall með hræðilegum gný. Enn fremur fjallið
Lómagnúpur. Um leið einnig annað fjall, Trölladyngja;
spjó úr sér allt til hafs við sjávarsveit þá, er kölluð er
Selvogur.“
I eldriti sínu fjallar Jónas Hallgrímsson (1934)
m.a. um frásögn þessa og bendir réttilega á að úr því
að hraunið rann niður í Selvog hljóti hér að vera átt
við gos í Lönguhlíðarfjöllum (þ.e. Brennisteins-
fjöllum. Innsk. höf.) en ekki Trölladyngju. Hins
vegar minnist hann hvorki á gos við Undirhlíðar né
myndun Ögmundarhrauns í þessu sambandi og svo
virðist sem hann hafi fallið frá fyrri skoðun sinni á
aldri þessara gosa.
Eftir stendur þó að Jónas Hallgrímsson hefur
fyrstur íslenskra náttúrufræðinga áttað sig á því að
hraunin við Undirhlíðar mynduðust í sama gosi og
Ögmundarhraun, þó svo hann byggði það á
þjóðsögum en ekki jarðfræðirannsóknum.

JÖKULL,No. 41, 1991 77