Dagblaðið Vísir - DV - 24.10.2014, Qupperneq 44

Helgarblað 24.–27. október 201444 Menning
„Ég er of vond fyrir Kalman“
É
g er of vond fyrir Kalman.
Ég held að við séum það
öll. Í ríki fegurðarinnar situr
gott ekki í hásæti við enda
borðsins, þá væru allir hinir
sofnaðir, skilurðu,“ segir Kata, að-
alsögupersónan í samnefndri bók
Steinars Braga Guðmundssonar
sem nýlega kom út.
Við lestur á bókinni vekur mikla
athygli hvað rithöfundurinn Jón
Kalman Stefánsson kemur mikið
við sögu. Bæði sem skáldsagna-
höfundurinn Jón Kalman – Kata
er aðdáandi hans framan af bók-
inni og bækur hans eru henni sem
haldreipi á meðan hún bíður frétta
af týndri dóttur sinni – og eins er
sögupersóna í bókinni sem heitir
Kalman.
Notkunin á Jóni Kalmani vakti
athygli mína því ég man ekki eft-
ir því að hafa áður séð sambæri-
lega notkun á lifandi rithöfundi í
verkum annars höfundar og eins
hefur sjálfsagt aldrei komið fram
í íslenskri skáldsögu eins augljós
gagnrýni á einn rithöfund.
Bókmenntafræðilegur þráður
Minnst hefur verið opinberlega á
notkun Steinars Braga í bókinni á
raunverulegum persónum úr ís-
lenskum samtíma. Hins vegar hef-
ur ekki verið útskýrt hversu stór
hluti Jón Kalman er af bókinni í
rauninni og ekki hefur verið fjall-
að um það efnislega hvernig Stein-
ar Bragi notar Jón Kalman í verk-
inu. Notkun Steinars Braga á Jóni
Kalmani virðist vera bókmennta-
fræðilegur þráður sem hann tvinn-
ar saman við söguþráð bókarinnar;
fagurfræði- og stílfræðileg umræða
vafin inn í harðneskjulega og trufl-
andi frásögn þar sem rauði þráður-
inn er kynbundið ofbeldi.
Hugsanlega er hægt að túlka
notkun Steinars Braga á Jóni
Kalmani sem óbeina gagnrýni á
höfundarverk hans, líkt og orð Kötu
í bókinni bera með sér þegar hún
heldur áfram með þankaganginn
sem hófst með orðunum í upp-
hafi greinarinnar: „Nei, gott situr
andspænis vondu og þau horfa
hvort á annað í fullkomnu ójafn-
vægi, það er fegurðin. Ég hef ekki
þolinmæði fyrir fólki sem segir
að eitt sé gott og annað vont, skil-
ur fegurðina eins og móralíserandi
sveitaprestur.“
Orð Steinars Braga sjálfs, í viðtali
við DV, renna stoðum undir þessa
túlkun á tilvísunum í Jón Kalman.
„Fallegt og gott“
Í samtali við DV segir Steinar Bragi
að Kata hrífist af Jóni Kalmani
framan af bókinni en svo skipti hún
um skoðun. „Jón Kalman er uppá-
haldsrithöfundur Kötu framan af
bók, hún les hann sér til huggun-
ar en svo virðist hann ekki leng-
ur tjónka við hana. Pólitísk og til-
finningaleg vakning hennar krefst
annars konar bókmennta.“
Kata lýsir því í einni senu um
miðbik bókarinnar hvaða áhrif
bækur Jóns Kalmans höfðu á hana,
bæði áður en dóttir hennar hvarf
og eins eftir það. Hún tjáir sig um
bók Jóns Kalmans, Sumarljós og
svo kemur nóttin, sem hún las einu
sinni á ári eins og: „… óhreinindi
lesa svamp. Ég þurrkaði mér í hana,
ég hreinsaðist. Ég varð öll tær og
létt á eftir og fannst eins og allt væri
fallegt og gott.“
Jón Kalman er því eins kon-
ar viti sem færir fegurð í líf Kötu á
tímabili. Þeir sem hafa lesið verk
Jóns Kalmans geta örugglega sam-
samað sig við tilfinningar hennar
en þegar honum tekst vel til í sínum
bókum nær hann sannarlega að
hreyfa við lesandanum og orð hans
leiða til andlegrar upplifunar sem
kenna mætti við fegurð. Við fréttina
af afdrifum dóttur sinnar byrjar sýn
Kötu hins vegar að breytast.
Samanburður við Rússana
Þá lýsir Kata því yfir að hún sé of
vond fyrir Kalman og að þeir sem
hafi þjáðst geti ekki sæst á lífs- og
mannskilning þar sem gott og vont
séu í sitt hvoru hólfinu. „… pabbi
minn skildi þetta, þótt hann skildi
ekki mikið annað, hann hafði
þjáðst. Þá skilurðu svonalagað.
Pabbi minn las Rússana, þeir skildu
ekki bara helming lífsins sem er
verra en ekki neitt, héldu ekki að
allt væri í sínu hólfinu hvert, sætt
hér og ljótt þar af því að vísindin
segja það og taka í leiðinni frá þér
lífsskilninginn.“
Það er eins og heimsmynd og
mannskilningur Jóns Kalmans
sé of eintóna og einfaldur til að
geta höfðað til Kötu eftir að hún
hefur orðið fyrir áfallinu. Hún
vill ekki lesa um veruleika sem er
svarthvítur, þar sem hlutir eru ann-
aðhvort góðir eða vondir, ljótir eða
fallegir, svo orð Steinars Braga hér
að framan sé túlkuð. Sjálf hefur hún
áttað sig á því að hún er breyskari
en svo – verri – og að sama eigi við
um fólk almennt sem er flóknara
en svo að hægt sé að hólfa það svo
auðveldlega niður. Að fólk sé grárra
en svart eða hvítt.
Vísun Steinars Braga í Rússana
er forvitnileg – annars staðar í bók-
inni vísar hann í Glæp og refs-
ingu eftir Dostoyevsky – því sjálf-
ur er hann að reyna að skrifa
bókmenntaverk sem hefur yfir sér
ytri ásýnd spennusögu eða krimma
þar sem söguþráðurinn snýst um
hvarf á ungri stúlku, undirheim-
ana, lögreglurannsókn, ofbeldi og
hefnd.
Bók Steinars Braga er hins vegar
miklu dýpra og flóknara verk en
flestir krimmar sem gefnir eru út
hér á landi – með fullri virðingu
fyrir því formi sem einn vinur minn
líkti við „smásögu í Vikunni“ í sam-
tali við mig fyrir nokkrum dögum
– og er bæði ósanngjarnt og rangt
að hengja þann stimpil á bókina.
Umræða hans um Jón Kalman er
eitt dæmi um slíkan þráð sem gæti
varla átt heima í krimma.
Ofurvald söguþráðarins
Rússarnir – Gogol, Dostoyevsky,
Turgenev, Tolstoy – sem Steinar
Bragi vísar til skrifuðu verk sín á
nítjándu öld og eða í byrjun þeirrar
tuttugustu þegar skáldsagnaformið
var enn á barnsaldri ef svo má
segja og fyrir þær miklu stílfræði-
legu breytingar sem urðu á form-
inu með módernismanum á fyrri
hluta tuttugustu aldar. Frásögnin
hjá Dostoyevsky er til dæmis yfir-
leitt línuleg og „hefðbundin“; bæk-
ur hans hafa söguþráð sem byggist
upp í kringum einhvern atburð eða
atburði – eins og til dæmis Glæp-
ur og refsing þar sem lykilatvikið
er morð. Í Kötu er lykilatburðurinn
hvarf dóttur Kötu og svo fréttin um
afdrif hennar. Svo leiðir frásögnin
yfirleitt til einhvers enda eða lykta.
Jón Kalman hélt fyrir nokkrum
Ólíkir höfundar Steinar Bragi og Jón Kalman eru afar ólíkir höfundar og gagnrýndi sá
síðarnefndi „krimmavæðingu“ skáldsögunnar í fyrirlestri fyrir nokkrum árum.
Skortur á
siðmenningu
í Hrauninu
Gagnrýni Friðriks Erlingsson-
ar, fyrrverandi handritshöfundar,
á sjónvarpsþáttaröðina Hraunið
sem sýnd var á RÚV hefur vakið
mikla athygli. Í pistli á Klapptré.is
segir hann þá vera innantóman,
sannfæringarlausan þvætting.
Ástæðuna telur hann vera þrá Ís-
lendinga til að gera efni sem er á
pari við það besta sem er fram-
leitt erlendis. Vöntun á því að við
segjum sögur af sjálfum okkur
beri vott um skort á sannfæringu
og raunar skort á siðmenningu.
RÚV sinni ekki hlutverki sínu og
hjá Kvikmyndamiðstöð sé engin
listræn stefna og virki hún því sem
flöskuháls á sköpun. Allt þetta
hefti kvikmyndagerðamenn sem
hann segir að eigi að stofna eigin
sjóð og slíta sig lausa frá ríkissjóði.
n Í skáldsögu Steinars Braga guðmundssonar, Kötu, er að finna talsverða umfjöllun og gagnrýni á verk Jóns Kalmans Stefánssonar„var ekki
vitað frá
upphafi að „ljóðið“
myndi sigra?
Ingi Freyr Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Ljóðræn sýn inn í hugarheim araba
Um 50 frönskumælandi skáld frá arabaheiminum eiga ljóð í ljóðasafninu Mennska í myrkrinu
Þ
etta er bara venjulegt fólk
sem tekur þátt í lífinu á eðli-
legan hátt en hefur auðvitað
áhyggjur af og er merkt af
ástandinu,“ segir Þór Stefáns-
son, sem gaf á dögunum út bókina
Mennska í myrkrinu, safn þýðinga á
ljóðum eftir frönskumælandi sam-
tímaskáld frá arabaheiminum.
Þór hefur áður safnað saman
og þýtt ljóð eftir frönskumælandi
Kanadamenn, Belga og verk skálda
frá Afríku sunnan Sahara. Hann seg-
ist hafa lent í nokkrum vandræðum
vegna þess hversu treg bókaforlögin
voru til að gefa leyfi fyrir birtingu þýð-
inganna. „Þá datt mér í hug að leita
beint til skáldanna og láta þau senda
mér efni sem að þau hefðu fullan rétt
á. Því skáldin sjálf voru æst í að vera
með í einhverri þýðingu einhvers
staðar,“ segir Þór.
Um fimmtíu skáld frá arabaheim-
inum eiga ljóð í bókinni, um þriðj-
ungur konur. Flest koma skáldin
frá fyrrverandi nýlendum Frakka í
Norður- Afríku: Marokkó, Alsír og
Túnis. En nokkur skáldanna koma frá
Líbíu, Egyptalandi, Írak, Sýrlandi og
Líbanon.
Það er ljóst að innsýn í fjölbreytt-
an hugarheim arabískra skálda getur
haft áhrif á hina einvíðu mynd sem
Íslendingum birtist oft af þessum
heimshluta. „Eins og við verðum
vör við í fréttunum á hverjum degi
þá er víða skelfilegt ástand í þessum
heimshluta, þar sem menn drepa
hverjir aðra undir yfirskini trúar. Það
eru hins vegar ekki nein merki um
svoleiðis ofstopa í bókinni.“
Þór segir nokkur skáld takast á við
hinn andlega heim islam. „Þau eru nú
flest að gera það á gagnrýninn hátt.
En svo er einhver mystískur þráður
sem er áberandi hjá sumum skáldun-
um. En fyrst og fremst eru þau að tak-
ast á við lífið og ástina og dauðann,
eins og skáld eru alltaf að gera.“
Bókaútgáfan Oddi gefur einnig
út ljóðabókina Heima eftir Þór nú
á haustmánuðum. Það er tólfta bók
Þórs með frumsömdum ljóðum. n
kristjan@dv.is
ekki færri
titlar í áratug
619 titlar eru skráðir í Bóka-
tíðindi sem koma út í nóvem-
ber, um 25 prósentum færri en í
fyrra. Titlarnir í auglýsingabæk-
lingnum, sem er dreift frítt á öll
heimili landsins á vegum Félags
íslenskra bókaútgefenda, hafa
ekki verið færri frá árinu 2003.
Þetta er þó ekki fullkominn mæli-
kvarði á bókaútgáfuna, meðal
annars vegna þess að ekki allar
bækur sem koma út í aðdraganda
jólanna eru auglýstar í bæklin-
ingnum. Bryndís Loftsdóttir hjá
FÍB segir í frétt Morgunblaðsins
á fimmtudag að um 10 prósent-
um fleiri bækur komi út árlega
en sem sem auglýstar eru. Verð
fyrir bókakynningu í Bókatíðind-
um 2014 kostar 30.748 krónur og
því einhverjar ör- og sjálfsútgáfur
sem ákveða að auglýsa ekki.
Ólafur einn
sá valdamesti
Ólafur Elíasson er í 88. sæti á lista
ArtReview yfir valdamesta fólk-
ið í myndlistarheiminum. Efstur
á listanum sem var birtur í gær
er Bretinn Nicholas Serota, safn-
stjóri Tate-listasafnanna. Hann
er fyrsti safnstjóri almennings-
safns sem nær á topp listans, en
ekkert listasafn í heiminum fær
fleiri gesti árlega. Næstir á lista
eru galleríeigendurnir David
Zwirner frá Þýskalandi, og Iwan
Wirth frá Sviss. Safnstjóri MoMA,
Bandaríkjamaðurinn Glenn D.
Lowry, er álitinn fjórða valda-
mesta manneskjan í bransanum.
Efsta konan á listanum er í fimmta
sæti, serbneska listakonan Mar-
ina Abramovic sem sló rækilega í
gegn með sýningunni 512 Hours í
Serpentine-galleríinu í London í ár.
Þýðir úr
frönsku Þór
Stefánsson
hefur þýtt ljóð
frönskumæl-
andi höfunda
frá hinum
ýmsum menn-
ingarhlutum,
nú síðast frá
arabaheiminum.
Mynd dV SIgtRygguR ARI