Dagblaðið Vísir - DV - 24.10.2014, Blaðsíða 45

Menning 45
árum áhugaverðan og eftirminni­
legan fyrirlestur í Háskóla Íslands
um ofurvald söguþráðarins og
„krimmavæðingu skáldsögunnar“.
Fyrirlesturinn leiddi til ritdeilu á
milli hans og rithöfundarins Jóns
Halls Stefánssonar, sem skrifað
hefur spennusögur, og urðu margir
krimmahöfundur súrir út í gagn­
rýni Jóns Kalmans. Ég tel nokkuð
líklegt að Steinar Bragi eigi í bók­
inni í samræðu um Jón Kalman
sem meðal annars byggir á hug­
myndum í þeim fyrirlestri.
Benti Jón Kalman á það í fyrir­
lestrinum að skáldsagan mætti
ekki festast í þeim sporum að
„krimmavæðast“ þannig að hún
reyndi að feta í fótspor glæpa­
sögunnar hvað varðar tilraunir
til að fanga huga lesandans auð­
veldlega og halda honum við bók­
ina með línulegum og auðmeltum
söguþræði – líkt og upp úr krimma
– þar sem eitt leiddi nánast kerfis­
bundið af öðru og frásögnin kæmi
lesandanum lítt á óvart. Talaði Jón
Kalman meðal annars um „ensku
skáldsöguna“ og vísaði til bóka Ians
McEwan en nærtækasta dæmið
um slík bókmenntaverk er kannski
Jane Austen.
Með svipuðum hætti má færa
verk eins og til dæmis Glæp og refs­
ingu undir hugtakið „rússnesku
skáldsöguna“ þar sem eiginleikar
hennar eru svipaðir þeirrar ensku.
Steinar Bragi stillir Jóni Kalmani
upp í bókinni sem andstæðu Rúss­
anna og á þannig, að mínu mati, í
samræðu við fyrirlestur Jóns.
Inntakið í því sem Jón Kalman
sagði var kannski að hættan væri
sú að söguþráðurinn einn myndi
taka skáldsagnaformið yfir og í því
lægi „ofurvald“ hans þar sem stíl­
brögð og frásagnarhátturinn myndi
skipta minna máli. Jón Kalman
sagði að aldrei mætti aðskilja þetta
þrennt: „Líf söguþráðarins stendur
og fellur með stílnum og frásagnar­
tækninni. Og þetta þrennt er einn
líkami, eitt líf sem verður ekki skor­
ið í sundur, verður ekki aðskilið.
Skáldsaga á að vera þannig smíðuð
að ekki er hægt að slíta í sundur stíl
og sögu, það á að þættast saman,
vinna hvort með öðru eins og hægri
handleggur vinnur með þeim
vinstri. Góð skáldsaga er í mörgun
lögum, eða víddum, og hver gengur
inn í aðra. Reyfarinn leggur höfuð­
áherslu á eina vídd, söguþráðinn,
og ef skáldsagan ætlar að sækja
eitthvað til reyfarans, annað en vin­
sældirnar, verður hún að gera það
á sínum forsendum, annars svíkur
hún sjálfa sig, kafnar og deyr.“
Yfirbragð glæpasögu
Þó skáldsaga Steinars Braga um
Kötu hafi yfir sér yfirbragð glæpa­
sögu – sem gæti leitt einhvern til að
segja að hún væri „krimmavædd“
svo vísað sé til orða Jóns Kalmans
– þá er hún sannarlega ekki krimmi
eða glæpasaga.
Bók Steinars er í mörgum lög­
um og er í raun skrifuð á margs
konar máli, stundum harðsoðnu
og í blaðamannastíl og stund­
um bókmenntalegu þar sem lík­
ingar fá að njóta sín og höfundur­
inn leyfir sér að sleppa fram af sér
beislinu: „Skógarþekjan breiddi úr
sér að sjóndeildarhringnum og líkt­
ist grænu hvíslandi hafi. Á dreif um
þekjuna voru fáein risatré, kræklótt
og tilkomumikil og hvolfdust líkt
og hvalbök upp úr grænu flæmi
skógarins.“
Erfitt er hins vegar að skilgreina
bók Steinars Braga vegna þess að
hún er í raun svo marglaga. Þetta er
ekki spennusaga en þetta eru held­
ur ekki hreinar „ fagurbókmenntir“.
En hvers vegna þarf svo sem að
skilgreina bókina: Hún er bræðing­
ur af margs konar formum. Það
sem bindur söguna saman er hins
vegar söguþráðurinn.
Vel má heimfæra orð Jóns
Kalmans í fyrirlestrinum um
„krimmavæðingu“ skáldsögunn­
ar upp á þessa bók Steinars Braga
að mínu mati. Líklegt má telja að
Jón Kalman hafi í fyrirlestri sín­
um meðal annars verið að gagn­
rýna sams konar bækur og Steinar
Bragi hefur skrifað með Kötu. Bók­
menntaverk sem nýtir sér marga af
eiginleikum glæpasögunnar.
Skilið við Kalman
Rétt fyrir miðbik bókarinnar eiga
sögupersónan Kalman og Kata í
samræðum þar sem augljós skil
verða í sambandi þeirra. Kata er
orðin leið á Kalmani og orðum
hans – þetta er eftir að hún hefur
lýst því yfir að hún sé of vond fyrir
hann en samt birtist hann aftur í
frásögninni.
Segja má fullum fetum að Stein­
ar Bragi hæðist að stílbrögðum
Jóns Kalmans sjálfs í þessari senu
þar sem hann lætur honum í munn
orð sem eru eins og kópíeruð upp
úr einni af síðustu bókum hans,
sérstaklega Vestfjarðaþríleiknum.
Kalman segir til dæmis, mitt í miðri
senu þar sem hann fylgir Kötu um
aðstæður þar sem ofbeldi er ríkj­
andi, upp úr þurru og án þess að
það tengist því sem fram fer í kring­
um þau: „Fátt er jafn óskiljanlegt og
sumarhiminn. Heiðríkjan, golan
sem strýkur stráunum, en þó er
ekkert til í veröldinni nema ástin.“
Allir sem hafa lesið Jón Kalman
munu kannast við þennan tón.
Við taka lýsingar á ofbeldi
gegn stúlku sem Kötu blöskrar
en Kalman heldur áfram: „Það
eru árstíðir í garðinum, ekki satt.
Stundum er vetur, stundum sumar,
stundum er haust, stundum kem­
ur vor með blómum, líf mannsins
er viðkvæmt. Líf mannsins, harð­
skeytt náttúra, grimmileg örlög.“
Þegar þarna er komið sögu er
Kata orðin afar þreytt á Kalmani og
dæsir yfir „síbyljunni“ í honum og
„brynjar“ sig gegn henni. Þar með
er viðskilnaður Kötu og Kalmans
orðinn algjör þó að hann dúkki aft­
ur upp stuttlega síðar í bókinni.
Gagnrýni höfundarins á verk
og stíl Jóns Kalmans blasir því eig­
in_lega við þó að hún sé sett fram
sem hluti af söguþræði skáldsögu
og færð í munn annars en Steinars
Braga sjálfs. Túlka má frásögn
Steinars Braga þannig að þrátt fyrir
allt í kringum Kalman blasi við of­
beldi og óhugnaður þá ræði hann
samt ekki um það heldur einbeiti
sér að því að tala nánast í falleg­
um gátum og að segja sjálfsagða og
augljósa hluti eins og um árstíðirn­
ar og það sem af þeim flýtur. Kata
vill hins vegar hafa augun opin.
„Uppskrúfuð lýrík“
Þegar Steinar Bragi er spurður að
því hvaða skoðun hann hafi á Jóni
Kalmani og af hverju hann skrifi
hann inn í bókina segist hann ekki
vera hrifinn af verkum hans.
Inntakið í orðum Steinars Braga
er að Jón Kalman sé sjálfur fyrir­
sjáanlegur í sínum bókum en það
var einmitt það sem Jón Kalman
gagnrýndi í fyrirlestrinum um of­
urvald söguþráðarins því hann
taldi skáldsöguna eiga að koma á
óvart. „Sjálfur er ég ekkert allt of
hrifinn af verkunum hans, lýrík­
in í þeim virðist mér svolítið upp­
skrúfuð og gegndarlaus. Hann
byggir hin fegurstu orðahreið­
ur og staflar upp andstæðunum –
himnaríki og helvíti, myrkur, birta,
hríð, lygna – en þó hef ég á tilfinn­
ingunni að átökin séu bara upp á
punt og niðurstaðan löngu gefin.
Var ekki vitað frá upphafi að „ljóð­
ið“ myndi sigra? Ég er ekki einn um
þessar skoðanir en af einhverjum
ástæðum virðist umræða um verk­
in hafa sæst á að hringspóla í lofinu.
Að því sögðu veit ég að Jón er heil­
indamaður í öllu sem hann gerir.“
Jón Kalman vill í samtali við DV
ekki tjá sig sérstaklega um umfjöll­
un Steinars Braga í bókinni. Hann
hefur ekki lesið bókina og seg­
ist ekki hafa rétt á því að skipta sér
af því sem fram kemur í bókum
annarra höfunda. „Ég hef ekki les­
ið bókina og ég skipti mér ekkert af
því sem aðrir höfundar skrifa. Ég
hef engan rétt á því.“
Segja má að umfjöllunin um Jón
Kalman í bók Steinars Braga sé til
marks um andstæð fagurfræðileg
sjónarmið, tveggja mjög ólíkra rit­
höfunda, um tilgang og eðli skáld­
sögunnar. Bók Steinars Braga má í
vissum skilningi líta á sem ákveðið
andsvar við fyrirlestri Jóns Kalmans
um ofurvald söguþráðarins þar sem
bókmenntaformið sem Steinar Bragi
hefur valið sér er einnig sannarlega
gagnrýnt. Þá liggur einnig fyrir að
notkun Steinars Braga á skáldabróð­
ur sínum og eiginleikum úr verkum
hans er bæði nýstárleg og mun eins
að öllum líkindum verða umdeild
þar sem einhverjum lesanda kann að
þykja gagnrýnin yfirdrifin. Umræðan
um Jón Kalman gefur Kötu hins vegar
eina vídd til viðbótar við aðrar. n
Helgarblað 24.–27. október 2014
Fín sviðsetning en meingallað handrit
Ævintýri í Latabæ Í Þjóðleikhúsinu
Þ
að kannast líklega hvert
einasta mannsbarn hér á
landi, og raunar víðar, við
Íþróttálfinn og hans fé­
laga í Latabæ. Þetta hugar­
fóstur Magnúsar Scheving er að
verða tuttugu ára gamalt en hann
segir að upphaflega hafi hann skrif­
að um ævintýrin í Latabæ til þess
að stemma stigu við offitufaraldrin­
um sem Magnús rekur til óhóflegs
sjónvarpsgláps og tölvuleikja. Með
þennan göfuga málstað að vopni
hafa ævintýrin borist út um allan
heim. Raunar í formi sjónvarpsefn­
is. Þess sama og Magnús ætlaði að
sporna gegn. En hvað um það, til­
gangurinn helgar meðalið.
Íþróttaálfurinn sprangar nú um
fjalir Þjóðleikhússins og sveiflast
þar á milli kvikmyndatjalds og raun­
verulegs sviðs. Þannig er hluti af leik­
ritinu nánast tölvuvæddur, eitthvað
sem Magnús ætlaði raunar einnig að
stemma stigu við. Söguþráður leik­
ritsins er nokkurn veginn á þessa
leið: Solla kemur til Lata bæjar, en yf­
irgefur hann næstum strax til þess
að fara í dansskóla. Á sama tíma
tekur Glanni glæpur yfir bæinn og
tekst með aðstoð skemm(t)ikrafta
að fá sig kosinn bæjarstjóra. Úr verð­
ur einhvers konar harðstjórn, þar
sem enginn fær að hreyfa sig undir
vökulu auga hreyfilöggunnar. Sögu­
þráðurinn er verulega þunnur og
átakanlega illa undirbyggður. Í raun
fékk maður það á tilfinninguna að
söguþráðurinn væri tekinn beint
upp úr einhverjum þættinum og svo
teygður lítillega.
Leikararnir standa sig flestir
ágætlega. Nenni níski, sem Hall­
grímur Ólafsson leikur, stendur
upp úr. Þórir Sæmundsson þreytti
frumraun sína sem Glanni glæpur í
stað Stefáns Karls og leysti hann það
verkefni vel úr hendi. Hið sama er
varla hægt að segja um Íþróttaálfinn
sjálfan, sem Dýri Kristjánsson leik­
ur. Það er þó ekki honum að kenna,
enda handritið svo meingallað að
hann fær raunar aldrei tækifæri til
þess að láta ljós sitt skína.
Styrkleiki sýningarinnar er þó tví­
mælalaust sviðsetningin, sem er allt
í senn lífleg og fjölbreytt. Eins má
hrósa dönsurunum og börnum fyrir
góða frammistöðu, það voru þau
sem héldu fjörinu uppi. Eins og fyrr
segir, þá er handritið meingallað,
en sviðsetningin vegur upp á móti
og úr verður þokkalegasta skemmt­
un. Sex ára álitsgjafi sem fylgdi
mér skemmti sér í það minnsta vel.
Hann gaf sýningunni 107 stjörnur
af fimm mögulegum. Sjálfur læt ég
þrjár nægja. n
Stirð og sæt Solla
stirða, sem leikin er af Mel-
korku Davíðsdóttur Pitt,
hughreystir Sigga sæta.
MYnd eddi@internet.iS tel
Ævintýri í Latabæ
Sýningarstjórn: Þórunn Geirsdóttir
Höfundar: Magnús Scheving, Ólafur S.
K. Þorvaldz og Máni Svavarsson Aðal­
leikarar: Melkorka Davíðsdóttir Pitt, Dýri
Kristjánsson, Þórir Sæmundsson (í stað
Stefáns Karls Stefánssonar) og Hallgrímur
Ólafsson.
Valur Grettisson
ritstjorn@dv.is
Leikhús
„Ég er of vond fyrir Kalman“
Gagnrýni í skáldsögu Talsverð gagnrýni er á höfundarverk og stílbrögð Jóns Kalmans
Stefánssonar í skáldsögu Steinars Braga Guðmundssonar. Jón Kalman segir það ekki sitt að
tjá sig um gagnrýnina. MYnd SiGtrYGGUr Ari JóHAnnSSon
n Í skáldsögu Steinars Braga guðmundssonar, Kötu, er að finna talsverða umfjöllun og gagnrýni á verk Jóns Kalmans Stefánssonar