Þjóðmál - 01.03.2011, Side 52

50 Þjóðmál VOR 2011
verið hlekkjaður, en slitið sig lausan . Svo
illa vill til, að þjálfari fílsins er fjarri, og
óvopnaðir Búrmamennirnir eru varnarlausir
gegn risadýrinu, sem hefur troðið niður
bambuskofa, drepið kú, ráðist á ávaxtabúð
og velt um sorpvagni .
Þegar sögumaður kemur á vettvang, sér
hann indverskan verkamann liggja látinn á
afviknum stað . Búrmamenn segja, að fíllinn
hafi skyndilega komið aftan að honum, gripið
hann með rananum, stigið ofan á hann og
troðið hann í sundur . „Andlit hans var atað
leir, augun galopin, tennurnar samanbitnar
og svipurinn lýsti ósegjanlegri skelfingu .“
Strax og sögumaður sér líkið, útvegar hann sér
fílariffil og heldur í leit að skepnunni . Hann
finnur fílinn eftir skamma stund, þar sem
hann stendur hinn spakasti við vegarbrún og
rífur upp grasvendi með rananum, lemur þau
við tré til að hreinsa af þeim leir, áður en hann
treður þeim upp í sig . Sögumaður hugsar með
sjálfum sér, að hann þurfi ekki að skjóta þennan
verðmæta vinnufíl . Æðið sé runnið af honum .
En síðan lítur sögumaður á mannfjöldann,
sem fylgist eftirvæntingarfullur með . „Og
skyndilega skildi ég, að ég komst ekki hjá
því að skjóta fílinn, eftir allt saman . Fólkið
bjóst við því, og ég varð að gera það .“ Annars
verði hann að athlægi . Við svo búið skýtur
sögumaður fílinn . Dauðastríð skepnunnar er
langt og óskemmtilegt á að horfa . Eigandinn
reiðist, en hann fær ekkert að gert, enda hefur
fíllinn drepið mann . Seinna er sögumaður
feginn því, að fíllinn hafi gert þetta, því að það
hafi gefið honum ástæðu til að skjóta dýrið .
„En ég hugsaði oft um það, hvort engum
skyldi hafa dottið það í hug, að ég gerði þetta
einungis til þess að koma í veg fyrir, að ég væri
álitinn bjáni .“
2 .
Skilja má þessa haglega gerðu smásögu Orwells á ýmsa vegu . Auðvitað er þetta
á yfir borðinu og öðrum þræði líka saga um
opinberan starfsmann, sem þarf að vinna
óljúft skylduverk . Hann gerir það, vegna þess
að ætlast er til þess af honum . Ef hann gerir
það ekki, þá er hann álitinn lydda . Jafnframt
er þetta saga um árekstur tveggja menning­
ar heima . Íbúarnir í borginni töldu sjálfsagt
að drepa fílinn, en Evrópumaðurinn, sem
söguna segir, var á báðum áttum . Ef til vill
var æðið alveg runnið af fílnum, og vitað var,
að þjálfari hans eða hirðir var á leið til hans .
Sögumanni leið illa, þegar hann drap fílinn, og
hraðaði sér af vettvangi, á meðan borgarbúar
þustu þangað og fögnuðu falli fílsins . Annars
vegar stóðu villimenn, sem ekkert höfðu
haft af sálarangist að segja, hins vegar fulltrúi
evrópskrar menningar . Aug ljósasti skilningur
sögunnar er þó sá, sem höfundur benti sjálfur
á: Hún er ádeila á nýlendustefnu Breta, sem
Orwell hafði snúist gegn í Búrma . Skoðun
Orwells er, að nýlendustefnan spilli ekki aðeins
hinum kúguðu, heldur líka kúgurunum .
Sögumaður hefur orðið:
Það var á þessari stundu, meðan ég stóð með
riffilinn í höndunum, að ég skildi til fulls
holleikann og fánýtið í yfirdrottnun hins hvíta
manns í austrinu . Hér var ég, hinn hvíti maður,
með byssu mína, stand andi fyrir framan hinn
vopn lausa fjölda, á yfirborðinu fór ég með aðal­
hlut verkið í sjónleiknum, en raun verulega var
ég ekkert annað en hlægileg brúða, sem hrundið
var fram og aftur af þessum gulu andlitum .
Vitanlega birtu íslenskir kommúnistar smá­
sögu Orwells í Rauðum pennum 1938 vegna
þessarar skoðunar, sem hentaði þeim þá .
Menn þurfa þó ekki að vera sósíalistar til
að taka undir það, að rangt sé af hvítum
mönnum að undiroka gula . Engir gagnrýndu
landvinningastefnu harðar á nítjándu öld en
frjálshyggjumenn eins og Richard Cobden,
John Bright og Herbert Spencer . Þegar
Bandaríkin sigruðu Spán í stuttu stríði árið
1898 og fengu í sinn hlut nokkrar spænskar