Bjartur og frú Emilía: tímarit um bókmenntir og leiklist - 01.07.1991, Síða 49

leiddi til þessarar óvæntu ályktunar, og að þá hafi myndlíkingin
verið svo fersk og kristaltær, að hún hafi ein og sér nægt til að vekja
í senn furðu og óttablandna lotningu. En fyrsti maðurinn sem hóf að
yrkja ljóð um þessa nýju uppgötvun, þessa óvæntu samsvörun
manns og náttúru, átti langt í land að tengja hana öllum þáttum
tilverunnar. Til þurfti aldalanga íhugun og heilabrot uns hin einfalda
myndlíking var samofin öllum þáttum mennskrar tilveru í mynstri
sem hafði algilda merkingu. Hvemig þetta átti sér stað er vitaskuld
móðu hulið, en gera má ráð fyrir að upp hafi runnið önnur örlagarík
stund í sögu mannsandans, þegar einhver tilviljun eða kraftaverk
varð þess valdandi að slaknaði á vilja mannsins og hann létti af sér
áhyggjum daglegs amsturs, losnaði undan harðstjóm skynfæra og
sjálfhverfu, en opnaði alla vem sína fyrir því sem minning hans,
skynjun og skilningur leiddu fram í sameiningu.
Þar var vitanlega um að ræða einhverja tegund hugleiðslu eða
íhugimar einsog við þekkjum hana úr austrænum trúarbrögðum, en
samt er vert að hafa hugfast að hér var á ferðinni annarskonar
reynsla. Sú íhugun sem tengd er austrænni dulspeki er að því leyti
gerólík íhuguninni sem hér um ræðir, að hjá austrænum
dulhyggjumönnum er viðfangið eða markmiðið — meðvitað eða
ómeðvitað—fyrirfram ákvarðað. En þegar kemur til hinnar tragísku
reynslu er viðfangið eða markmiðið skapað af sjálfri reynslunni.
Fyrir hefðbundnum dulspekingum á öllum öldum hefur markmiðið,
sem þeir stefna að með föstum, bænahaldi, líkamsþjálfun eða öðrum
meðulum, þegar verið skilgreint af trúarlegum eða heimspekilegum
kerfum. Vandi þeirra er einfaldlega sá að fylgja settum lífsreglum í
því skyni að ná fyrirfram skilgreindu markmiði.
íhugunin sem ól af sér myndlíkinguna og síðan harmleikinn
er á hinn bóginn miklu skyldari íhugun skáldsins — hins ljóðræna
skálds sem lætur ekki skynjun sína stjórnast eða mótast af
fyrirliggjandi kerfi, þannig að við fáum einungis platónska
eftirlíkingu eftirlíkingar, heldur bregst milliliðalaust við eigin reynslu
og skilar henni ómengaðri áfram. Ennfremur er þessháttar íhugun
laus við hverskyns endanlega niðurstöðu eða siðaboðskap:
andartakið er sjálfu sér nægt, hvflir í sjálfu sér. Síðarmeir koma
vitanlega hugleiðingar og vangaveltur um innt ak þeirrar reynslu sem
haldið hefur verið til haga.
Við byrjum semsé á tilgátu um hið ljóðræna hugboð um
Tímarit um bókmenntir og leiklist
49