Bjartur og frú Emilía: tímarit um bókmenntir og leiklist - 01.07.1991, Blaðsíða 56

töfra og fjölkynngi víkur í æðri trúarbrögðum fyrir auðmýkt og
tilbeiðslu. Maðurinn og samfélag hans beygja kné sín í viðurkertningu
á skipan tilverunnar sem er ekki hans eigin skipan og getur ýmist
verið hliðholl eða andsnúin fyrirætlunum mannsins, en einungis í
trúnaði og kærleika verður komið á virku sambandi milli þessara
tveggja sviða veruleikans.
Það er í þessum punkti sem algengt er að hefja umræðu um
söguleg tengsl helgiathafna og harmleiksins í sinni upprunalega
mynd. En ég hef fjölyrt um bakgrunninn í því skyni að leiða getum
að því, að trúarbrögðin hafi átt upptök sín í svipaðri sýn og
harmleikurinn. Fyrir tilverknað helgiathafna fann harmleikurinn
færa leið til að þróa form sitt og innihald frá einföldum dansi og taka
með í reikninginn siðferðislega, félagslega og andlega stöðu mannsins
í veröldinni.
Þegar Friedrich Nietzsche fjallaði um upptök harmleiksins í
sínu fræga riti hélt hann því fram að harmleikurinn væri einskonar
framlenging kórsins: harmleikurinn er „hugsýn sem á upptök sín í
dansi". I dansvímunni þarsem allar hömlur og mörk hins daglega
lífs voru þurrkuð út komust dýrkendur Díónýsosar í hugarástand
sem gerði þeim ekki einasta fært að sjá sjálfa sig sem satýra, þessar
taumlausu náttúruvættir, heldur satýra sem fengu að verða vitni að
fögnuði og þjáningu guðs síns. Nietzsche segir: „ Við höfum um síðir
komist að raun um, að sviðið ásamt því sem þar fór fram var
upphaflega í grundvallaratriðum hugsað sem sýn, að einasti
veruleikinn var kórinn, sem sjálfur leiðir fram sýnina og fagnar
henni með gervöllu táknmáli dansins, tónlistarinnar og
orðræðunnar."9
Þó þetta sé mjög frjálsleg og villandi túlkun á tveimur
sjálfstæðum formþáttum hins fullþróaða harmleiks, og aukþess
óþarflega dulkynjuð að því er varðar sjálf upptökin, þá er hún snjöll
lýsing á upphaflegri einingu þeirra þátta sem harmleikurinn er
spunninn úr.
Það sem ruglar alla umræðu um gríska harmleikinn er sú
staðreynd, að bæði kórinn og sjálf leiksagan eiga sameiginleg upptök
í trúarlegum helgisiðum, þó þetta tvennt virðist vera skýrt aðgreint.
Með því er kenningu Nietzsches um sjálfsprottinn söguþráð hafnað,
en tillit tekið til þeirrar alkunnu staðreyndar að talað mál þróast
seinna en dans í öllum menningarsamfélögum sem við höfum
spumir af. Því hafi hinn helgi dans verið fagnandi eftirlíking á
ferlum náttúrunnar sem brátt íklæddust holdi manngerðra
56
Bjartur ogfrú Emilía