Orð og tunga - 01.06.2002, Síða 83

Stefán Karlsson
Fagrlegr - farlegr - fallegr
1 Hugmyndir um orðsifjar
Ólíkar hugmyndir hafa verið uppi um uppruna lýsingarorðsins ‘fallegur’, og eins og við
er að búast er elstu upprunaskýringanna að leita hjá orðsifjafræðingnum Jóni Ólafssyni
úr Grunnavík. Að þeim verður gengið í hinu mikla orðabókarverki hans, AM 433 fol.,
en Jón virðist hafa hvarflað á milli skýringarkosta.1 Um orðið er fjallað a.m.k. á þremur
stöðum í orðabókarhandritinu (9v, lOr og 51 v), en á öllum stöðunum eru frumstofnar
greina sem Jón hefur aukið við í einum eða fleiri áföngum án þess að auðvelt sé að
greina öll áfangamörk.2
í umfjöllun um lo. ‘fagr’ segir Jón:
Fagurlegur, adj. qvi videtur pulcher, seu ad pulchritudinem compositus, ut:
fagurlegr svngr, cantus dulcis cujus contrarium œ-fagurligr. á fagurligr,
contractum est vulgare faliegr. venustus, speciosus, non verö á falli, qvasi
sit in fellum, apte concinnatus.
Fagurlega, adv. pulchré, nitidé. contract[e] vulgö faliega, contra oo-fagur-
lega. (AM 433 fol., IV, 9v og viðbætur teygja sig yfir á lOr.)
Falligr. adj.3 (ut vulgö) venustus, speciosus; ut: falligr madr, (vir venust-
us), fallig kona (fæmina venusta); fallegt dvyr4, fallegt verk edr smijdi.
'lJm orðabók Jóns Ólafssonar sjá doktorsritgerð Jóns Helgasonar um nafna sinn 1926:96-126. — Hand-
ritið AM 433 fol. var afhent Stofnun Áma Magnússonar til varðveislu á ámnum 1995-96, og ljósmyndir
hafa verið til hjá Orðabók Háskóla íslands frá því um 1960. (I ljósmyndaeintakinu er þó ekki miðafjöldi
með viðbótum sem Jón hefur skrifað eftir að blaðsíður fylltust.) Jakob Benediktsson orðtók orðabók Jóns,
og seðlasafn sem varðveitir þá orðtöku auðveldar mjög aðgengi að orðabókinni sjálfri, þó að á seðlunum sé
oft ekki nema ágrip orðabókartextans.
2Ljóst virðist þó, að í greininni á lOr sé Jón að andmæla hugmynd sem hann hefur viðrað á 51v.
3Hér á eftir er strikað yfir ut vulgo.
4Jón Ólafsson táknar yfirleitt gömul löng sérhljóð (sem hann kallar ’hörð’) með límingum, ’í’ þó með ij
og ’é’ með ie\ fyrir ’á’ og ’ó’ notar hann ai og oo, fyrir ’ú’ w og fyrir ’ý’ líming samsettan af v og y, sem hér
verður að prenta sem tvo stafi vegna skorts á leturföngum. (Sjá Jón Helgason 1926, 77-78.)
73