Orð og tunga - 01.06.2013, Síða 26

16
Orð og tunga
kæmi við gagnagreiningu erlend-íslenskra orðabóka sé með nokkuð
öðrum svip en sá sem valinn er þegar íslenska er viðfangsmálið. Þeg-
ar mótuð jafnheiti eru ekki tiltæk getur þurft að bregðast við með
nýmyndunum af einhverju tagi, tökuþýðingum eða nýgervingum.
Glíman við erlenda málið getur vakið áleitnar spurningar um aðild
og viðurkenningu aðkomuorða og jafnheitavalið þannig fengið mál-
pólitískt gildi. Orðmyndunarleg sérkenni hvors máls um sig torvelda
oft jafnheitavalið og við þær aðstæður er mikilvægt að geta haft hlið-
sjón af fyrri lausnum og eftir atvikum fetað þar troðnar slóðir. Allt
þetta undirstrikar gildi þess að að geta betur en nú gefst kostur á
gengið að og hagnýtt það íslenska orðabókarefni sem erlend-íslenskar
orðabækur leggja til. Þá er ekki einungis horft til orðabóka þeirrar
tegundar því gagnlegt er að bera þann orðaforða sem hér er á ferðinni
að orðaforða íslensk-erlendrar orðabókar. Þótt svipurinn sé ólíkur má
gera ráð fyrir að meðal jafnheitanna komi fram orð sem ástæða sé til að
bæta við flettulistann hinum megin, svo sem gegnsæjar mótaðar sam-
setningar sem ekki hafa augljóst flettugildi frá íslensku sjónarhorni en
verða gildari að því leyti í ljósi erlendrar samsvörunar.
6.2 Greining á merkingarvenslum
Vandað og hnitmiðað val á jafnheitum er meginatriði við gerð tvímála
orðabókar. Til þess að tryggja það sem best þarf að gefast yfirsýn um
orðafar sem til greina kemur og það merkingarsvið sem um er að
ræða hverju sinni. í því sambandi getur íslensk samheitaorðabók (2012)
vísað veginn til merkingarskyldra orða en víðtækari og fjölþættari
merkingarflokkun af því tagi sem áður var lýst og Islenskt orðanet býr
yfir er einnig mikilvæg stoð. Að auki gefur orðanetið færi á að meta
stöðu einstakra orða með tilliti til merkingarskyldleika við önnur orð
á grundvelli setningarlegra tengsla þeirra innbyrðis. Þar er fyrst og
fremst um að ræða þann vitnisburð sem lesa má úr tengslum orða-
para með tengiorðinu og meðal nafnorða og lýsingarorða (fátækt og
allsleysi, allsleysi og nauð; fátækur og umkomulaus, umkomulaus og ein-
mana). Vísbendingin um merkingarlega nálægð tiltekinna tveggja
orða er fólgin í því hversu mörg orð þeim eru sameiginleg sem hinn
hluti orðaparsins. Notkunardæmin eru að mestu sótt á vefsetrið Tíma-
rit.is sem býr yfir afar ríkulegu efni til greiningar. Við samanburð á
orðunum glundroði og ringulreið kemur t.d. í ljós að meðal förunauta
þessara orða í orðapörum orðanestins (196 með glundroði og 217 með
ringulreið) eru 102 orð sameiginleg báðum (t.d. bæði glundroði ogfálm