Orð og tunga - 01.06.2015, Side 152

140
Orð og tunga
foss í Þverá: „Forn munnmæli vildu hafa fyrir satt, að nokkrar stein-
strýtur þar við ána væru minjar þess, að goðunum hefði verið steypt
þar af stalli eftir kristnitökuna, en þau umbreytzt við þær aðgerðir í
þessa steina" (Örnefnaskrá Munkaþverár). Óljós sögn er tengd Goða-
fossi í Skjálfandafljóti um að tveir einkennilegir klettar á gilbrún aust-
an megin fossins séu goð þau er gefið hafi fossinum nafn (Svavar Sig-
mundsson 2007). Þá er drangur/strýta í miðjum Goðafossi í Hofsá í
Svarfaðardal (s.st.). Nefna má einnig klettinn Goð í Goðavík við Reyð-
arfjörð (Örnefnaskrá Sigmundarhúsa og Helgustaða). Þá ber að nefna röð
af klettastrýtum sem eru einkennandi fyrir Goðaskarð ofan Þingvalla
og klettastrýturnar allar sem einkenna Goðaland undir Eyjafjallajökli
(Sigurður R. Helgason 2014). Getur verið að þjóðsagan af Gullbrá sé
annað dæmi um mögulega afskræmingu Freyju eftir kristnitökuna?
Hyggjum nánar að.
Heiti Freyju eru mörg sem væntanlega speglar fjölþætt eðli gyðj-
unnar. Þessi eru þekkt úr bókmenntunum: Mardöll/Marþöll, Hörn, Sýr,
Gefn, Skjálf, Drungva, Vanadís og Menglöð (Nasström 1998:72). Einnig
ber að nefna nafnið Gullveig sem reyndar er umdeilt sem nafn gyðj-
unnar líkt og nafnið Menglöð eins og áður sagði (Ingunn Ásdísardóttir
2007:248). Hvergi kemur hins vegar fram að nafnið Gullbrá hafi verið
notað sem Freyjuheiti. Þegar einkenni Freyju eru skoðuð verður að
telja að slík notkun væri fyllilega réttmæt. Tengsl Freyju við gull og
gersemar eru veruleg. Hún á Brísingamen. Margar gullkenningar vísa
til Freyju, svo sem Freyju tár, Freyju hvarmþeyr og regn Óðs beðvinu, en
Freyja sjálf er sögð gráta gulltárum. Ekki er langur vegur milli þeirrar
ætlanar að Freyja gráti gulltárum og að segja að augu hennar séu gull-
augu og hún sjálf kölluð Gullbrá. Gullbrárfoss í Skeggjadal ásamt með
Gullbrárfossi í Flekkudalsá - og e.t.v. önnur gullbrár-örnefni hér á landi
og í Noregi - ýta heldur undir þessa túlkun; ekki síst í samhengi við
Menglaðarfoss. Lýsing Gullbrár í þjóðsögunni - er mjög fögur í upp-
hafi sögu en mesta flagð og illvígur draugur í sögulok sem myrðir
smala og drepur fé, sækir í myrkur, forðast ljós, klukknahljóm og
kirkjur, byggir hof, hefur blót mikil og eflir stóra seiða - er trúverðug
sem afskræming/tröllgerving gyðjunnar eftir kristnitökuna.
Óneitanlega minnir ofanskráð á þau orð sem lögð eru í munn Loka
í Lokasennu: