Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 72

Náttúrufræðingurinn
72
Tilviljun og nauðsyn eftir Jacques Monod
Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík, 2012 (284 bls.)
Almennt um bókina
Hin nýja líffræði kennd við sam-
eindir spratt úr rannsóknum á eðli
og náttúru lífefna, erfða og örvera
um miðja síðustu öld. Hún byggði
á grunnsetningu Charles Darwins
(1809–1882) og Alfred Wallace (1823–
1913) að allt líf á jörðinni væri af
sömu rót. Því mætti læra um eigin-
leika manns og húsdýra með því
að rannsaka gerla. Jacques Lucien
Monod (1910–1976) var í fylkingar-
brjósti hinnar nýju fræðigreinar og
gerði hana að viðfangsefni í bókinni
Tilviljun og nauðsyn, ritgerð um nátt-
úrulega heimspeki nútímalíffræði.1
Bókin kom upprunalega út 1969
í Frakklandi en var gefin út hér-
lendis haustið 2012 af Hinu íslenska
bókmenntafélagi. Guðmundur Egg-
ertsson prófessor emeritus við Há-
skóla Íslands þýddi en Björn Þor-
steinsson heimspekingur ritstýrir
lærdómsritaröðinni.
Bókin samanstendur af níu
köflum og fjórum viðaukum um
tæknilegri atriði. Fyrst skilgreinir
Monod grunneiginleika lífs og líf-
vera. Næst er fjallað um eldri heim-
speki um eðli lífsins og tilgátur,
t.d. um sjálfkviknun lífs, sem líf-
fræði tuttugstu aldar afsannaði
og afgreiddi sem ranghugmyndir.
Monod tekur síðan til við að lýsa
meginatriðum sameindakenningar-
innar í köflum þrjú til sex. Þar er
hann á heimavelli og útskýrir inn-
viði frumunar, uppbyggingu erfða-
efnisins og erfðatáknmálsins. Hann
útlistar stóru drættina í starfsemi
prótína, sem geta skipt um virkni
eftir því hvaða form þau taka,
og hvernig sveiganleiki og veik
efnatengi nýtast frumum við dag-
legan rekstur. Sjöundi kafli fjallar
um þróun lífsins og áttundi um
tvö af stærstu viðfangsefnum líf-
fræðinnar, uppruna lífs og eigin-
leika taugakerfis mannsins og með-
vitundar. Í síðasta kaflanum ræðir
hann bollalengingar sínar um
heimspekilegar afleiðingar sam-
eindakenningarinnar og framfara
í vísindum. Hann leggur út frá
þróun mannsins og hugmyndum
um að tilurð tungumáls hafi frelsað
manninn og gert þróun hugmynda
mögulega. Að síðustu skissar hann
nýja vísindalega heimspeki. Hér
verður efni bókarinnar ekki rakið í
þaula, en stiklað á nokkrum lykil-
atriðum. Höfuðáherslan er lögð
á sameindakenninguna og upp-
götvanir Monod og félaga. Heim-
speki og samfélagssýn Monods
verður rædd á öðrum vettvangi.
Hvað er líf?
Monod byrjar á að ræða grundvallar-
spurninguna, hvað er líf? Hvernig
getum við greint lífverur frá dauðu
efni? Samkvæmt honum eru líf-
verur hlutir með áform, vélar sem
byggja sig sjálfar og vélar sem fjölga
sér. Þessi þrjú atriði skilgreina líf-
verur. Með hans orðum eru þessi
atriði markleitni, sjálfkrafa form-
myndun og óbreytileiki æxlunar.
Markleitni þýðir að eiginleikar líf-
vera og hegðan sýna oft dæmi um
einhver áform. Vængir eru til þess
að fljúga með; tennur til að bíta
með. Hlutar lífvera hafa notagildi
eða tilgang. Þessar hugmyndir eru
einnig þekktar sem tilgangshyggja.
Náttúruguðfræðingar nítjándu
aldar voru hallir undir guðlega til-
gangshyggju, þ.e.a.s. að guð hefði
byggt lífverurnar með vissa eigin-
leika, til að leysa ákveðin verk-
efni. En Darwin og Wallace upp-
götvuðu náttúrulegt val, sem leysti
þær bábiljur af hólmi.2 Monod og
þróunarfræðingar nú til dags að-
hyllast þá kenningu að eiginleikar
lífvera hafi komið til vegna áhrifa
náttúrulegs vals. Lífverur geta leyst
ýmis vandamál og gert margskonar
kúnstir (t.d. að melta kartöflur eða
syngja) en skýringin á þeim eigin-
leikum er þróun ekki yfirnáttúra.
Annað einkenni lífvera er sjálfkrafa
formmyndun, þ.e.a.s. að þær byggi
sig sjálfar. Í frjóvguðu eggi séu allar
upplýsingar sem þarf til að hrinda
af stað þroskun, og henni vindi svo
fram eðlilega (ef ungviðið fær næga
fæðu og allt annað sé í lagi). Sjálf-
krafa formmyndun er ansi mikilvæg
hugmynd, ekki síst heimspekilega.
Þegar við sjáum að lífverur byggja
sig sjálfar er erfitt að hafna hugmynd
Friedrich Nietzsche (1844–1900) um
að lífverur séu vélar. Þriðja einkenni
lífvera er óbreytanleiki æxlunar.
Lífverur hanga í keðju lífsins. Af
asparfræi sprettur ösp, af birkifræi
birki. Við vitum að lífveru þarf til
að búa til nýja lífveru, og æxlunin er
skilvirk. Óbreytileiki æxlunar með
öðrum orðum lögmálið um erfðir.
En svo skemmtilega vill til að frávik
verða, t.d. sem skipti á ákveðnum
basa í erfðaefninu. Þau eru sjaldgæf,
en gerast samt. Með tíð og tíma
safnast slík frávik upp og mynda
mun á milli tegunda.
Hvert var afrek Monods
og Jacobs?
Monod hafði lagt grunninn að upp-
götvunum sínum í doktorsverkefni
við Sorbonne-háskóla. Í stuttu máli
sá hann að örverur gátu framleitt
ólík ensím sem gerðu þeim kleift
að nýta sér tiltekna orkugjafa, t.a.m.
Ritfregn
Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 72–73, 2014